Przyczyny wypadków przy pracy i odpowiadajĄce im kierunki profilaktyki.

W 1999 r. w kopalniach węgla kamiennego zarejestrowano 4056 wypadków przy pracy.
Z tej liczby najwięcej wypadków przy pracy spowodowały następujące niebezpieczne zdarzenia:

1. upadek, potknięcie się, poślizgnięcie się, wpadnięcie lub spadnięcie osób, razem 959 wypadków, tj. 23,6 % ogółu wypadków,
2. upadek, stoczenie się mas brył skalnych razem 589 wypadków, tj. 14,5 % ogółu wypadków,

3. uderzenie się o przedmioty i uderzenia razem 549 wypadków, tj. 13,5 % ogółu wypadków.

Na ogólną liczbę około 3600 ustalonych przyczyn wszystkich wypadków najczęściej występującą przyczyną jest “brak uwagi”, stwierdzony w 61 % ogólnej liczby wypadków. Jeśli pominiemy tę przyczynę jako niewątpliwie często występującą, ale w odniesieniu do profilaktyki, której mamy ograniczony zakres dostępnych działań zabezpieczających, to na kolejnych miejscach w znacznie mniejszej liczebności występują następujące przyczyny:

• inne błędy i niedociągnięcia przy wykonywaniu pracy,
• brak lub niedostateczna kontrola warunków bhp,
• brak należytej współpracy.

Natomiast w odniesieniu do najliczniejszej grupy niebezpiecznych zdarzeń, powodujących wypadki w kopalniach węgla kamiennego w tym roku (upadek, potknięcie się, poślizgnięcie się, wpadnię-cie lub spadnięcie) najczęstsze przyczyny to:

1. brak uwagi,
2. brak ładu i porządku,
3. nadmierny pośpiech,
4. brak lub niedostateczna kontrola warunków bhp,
5. niewłaściwy stan materiałów (śliskość, nieprawidłowe składowanie itp.),
6. ciasnota miejsca pracy,
7. inne błędy i niedociągnięcia przy wykonywaniu pracy,
8. i jeszcze około 40 szczegółowych przyczyn tych zdarzeń, stwierdzonych w mniejszej liczbie przypadków niż wyżej przytoczone.

Nawet jeśli skojarzymy te informacje o przyczynach wypadków przy pracy z informacjami o źródłach tych przyczyn (drogi transportowe, pomieszczenia i inne miejsca pracy, maszyny i urządzenia do urabiania i ładowania, itd.) nie uda się sformułować, poza ogólnymi stwierdzeniami, konkretnych przedsięwzięć, które powinny się znaleźć w planie poprawy warunków bhp, aby ograniczyć liczbę wypadków tego rodzaju.

W metodzie analizy wypadków określonej nazwą MORT (Management Oversight and Risk Tree) przyjmuje się założenie, że wypadki przy pracy występują:

1. jako wynik zaniedbania lub przeoczenia,
2. jako normalne zdarzenie, wynikające z przyjętego ryzyka .

Profilaktyka wypadków przy pracy

Dużą część działalności, obejmującej kształtowanie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, można określić jako profilaktykę wypadków przy pracy.

Działania w zakładzie pracy, które można zaliczyć do klasycznej profilaktyki wypadków przy pracy to:

- bezpośredni nadzór,

- system zarządzania,

- działalność służb bhp,

- komisje bezpieczeństwa,

- kontrole warunków pracy,

- szkolenie w zakresie bhp,

- rejestracja danych o wypadkach,

- zasady i przepisy bhp,

- działalność propagandowa,

- stosowanie sprzętu ochrony osobistej,

- utrzymanie ładu i porządku w miejscu pracy.

Środki powszechnie stosowane do promocji bezpieczeństwa pracy w przemyśle można usystematyzować następująco:

o regulacje prawne – przepisy regulujące ogólne warunki pracy, projektowanie, budowę, utrzymywanie obiektów budowlanych, stosowanego sprzętu, obowiązki pracodawców i pracowników, szkolenie wstępne i okresowe, badania lekarskie, i inne;

o standaryzacja – ustanawiane oficjalne albo nieoficjalne standardy dotyczące bezpieczeństwa, np. bezpiecznych konstrukcji urządzeń, sprzętu, bezpiecznych sposobów postępowania, itp.;

o inspekcja – nadzór wynikający z obowiązujących przepisów;

o badania techniczne – badania obejmujące np. właściwości i charakterystyki materiałów szkodliwych, urządzeń ochronnych, sprzętu ochrony osobistej, opracowanie metod i środków zapobiegania wybuchom gazu i pyłu, i inne;

o badania medyczne – badania nad skutkami fizjolo-gicznymi i patologicznymi wpływu na organizm człowieka czynników otoczenia i technologii;

o badania psychologiczne – badania psychologicz-nych mechanizmów powstawania błędów, czynni-ków wpływających na niezawodność człowieka, podział funkcji między człowieka i maszynę;

o badania statystyczne – badania mające na celu ustalenie rodzajów zdarzających się wypadków przy pracy, ich częstości, czynności przy wykonywaniu których powstają wypadki, kwalifikacji pracowników wykonujących te czynności, przyczyn wypadków;

o kształcenie – nauczanie bezpieczeństwa pracy
w wyższych, średnich, zasadniczych szkołach technicznych, a także na kursach przygotowujących do zawodu;

o szkolenie – praktyczne szkolenia pracowników w zakresie bezpieczeństwa pracy, ze szczególnym uwzględnieniem nowych pracowników;

o motywowanie do bezpiecznego postępowania (safety – mindednees) – stosowanie różnych środków popularyzacji, reklamy, rozwijanie świadomości bezpieczeństwa;

o ubezpieczenia – stosowanie zachęt finansowych do popierania przedsięwzięć mających na celu profi-laktykę wypadków przy pracy, np. zróżnicowanie wysokości składki ubezpieczenia w zależności od kształtowanych w zakładzie pracy warunków bezpieczeństwa i higieny pracy;

o środkami dla poprawy bezpieczeństwa pracy, podejmowane w konkretnym przedsiębiorstwie, zakładzie pracy.

Aktualnie podejmowane są próby szacowania ryzyka przy wykonywaniu określonych prac wdrożenia systemu zarządzania bezpieczeństwem w zakładach górniczych.

Wśród wymienionych środków profilaktyki wypadków przy pracy zbyt mało uwagi przywiązuje się do dwóch istotnych kierunków działań, a mianowicie:

- organizacyjnych przyczyn wypadków przy pracy, wymagających w niektórych przypadkach zmiany ustalonej, zaprojektowanej organizacji procesu produkcyjnego,
w innych, częściej występujących, zapobiegania odstępstwom – różnicom między projektowaną i realizowaną organizacją procesu produkcyjnego,

- przyczyn wypadków przy pracy związanych z wykonywaniem przez wykwalifikowanych i doświadczonych pracowników czynności trudnych w aspekcie bhp oraz związanych z wykonywaniem czynności prostych, w których pracownicy natrafią na przedmiotowe utrudnienia.

Klasyfikacja zagrożeń ludzi w kopalni podziemnej.

Termin zagrożenie obejmuje sytuację charakteryzującą się zwiększonym prawdopodobieństwem utraty zdrowia lub życia, albo cenionych przez człowieka wartości. Tak rozumiane zagrożenie poprzedza wypadek.

Zapobieganie zagrożeniom stanowi więc istotę profilaktyki wypadków przy pracy.

Tradycyjny podział zagrożeń w górnictwie obejmuje:

-

- zagrożenia naturalne, związane z warunkami górniczo-geologicznymi eksploatowanego złoża (zagrożenie metanowe, wyrzutami gazów i skał, tąpaniami, wodne itd.),

-

- zagrożenia techniczne, związane ze stosowanymi maszynami i urządzeniami, oraz

- zagrożenia organizacyjno-ludzkie.

Zagrożenie poprzedza powstanie niebezpiecznego zdarzenia.

Niebezpieczne zdarzenia powodujące wypadki przy pracy
a czynniki niebezpieczne i szkodliwe dla zdrowia człowieka,
występujące w procesie pracy.

Profilaktyka takich niebezpiecznych zdarzeń, aczkolwiek tak nie nazywana, jest przedmiotem wielu specjalistycznych dyscyplin, dziedzin działalności ludzkiej np. profilaktykę pożarów,
a w tym specjalistyczną dziedzinę pożarów podziemnych, profilaktykę wybuchów metanu
i pyłu węglowego, profilaktykę tąpań, profilaktykę wyrzutów gazów i skał, bezpieczeństwo pracy przy urządzeniach elektrycznych, przy urządzeniach mechanicznych, a także ergonomię, formułującą ogólne zasady przystosowania pracy, wyrobów do fizycznych i psychicznych możliwości człowieka.

Dążąc do opracowania kierunków profilaktyki wypadków przy pracy zwrócić należy uwagę na podobieństwo niebezpiecznych zdarzeń powodujących urazy pracowników i niektórych niebezpiecznych i szkodliwych czynników występujących w procesie pracy, ujętych w polskiej normie PN-80/Z-08052 - Ochrona pracy. Niebezpieczne i szkodliwe czynniki występujące
w procesie pracy. Klasyfikacja oraz PN-87/Z-08049 - Ochrona pracy. Środki ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami. Klasyfikacja i wymagania ogólne. W normach tych niebezpieczny czynnik występujący w procesie pracy rozumiany jest jako czynnik, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do urazu. Natomiast szkodliwy czynnik występujący w procesie pracy to czynnik, którego oddziaływanie na pracującego prowadzi lub może prowadzić do schorzenia.
W zależności od poziomu oddziaływania lub innych warunków czynnik szkodliwy może stać się niebezpieczny.

Można stwierdzić, że środki ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi w procesie pracy obejmują środki ochrony przed niebezpiecznymi zdarzeniami, powodującymi wypadki przy pracy.

W analizie przyczyn wypadków przy pracy i programowaniu kierunków ich profilaktyki środki ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami, występującymi w procesie pracy, powinny być szczegółowo rozpatrywane.

Zbiorowe i indywidualne środki ochrony pracowników w profilaktyce wypadków przy pracy.

W metodzie MORT badania i analizy wypadków rozpatruje się zabezpieczenie obiektu przed zagrożeniem za pomocą bariery.

Koncepcję wypadku według metody określonej nazwą MORT przedstawiono na rysunku

Bariery te mogą być fizyczne bądź proceduralne, przy czym bardziej szczegółowy podział obejmuje cztery rodzaje barier, a mianowicie:

- ukierunkowane na zagrożenie (źródło energii lub czynniki szkodliwe). Do tego rodzaju barier należy zaliczyć np. odmetanowanie złoża, wentylacyjne środki zwalczania zagrożenia metanowego, obniżanie napięcia prądu elektrycznego do tzw. napięcia bezpiecznego, itp.,

- skierowane na osobę/przedmiot (np. ochrony osobiste),

- zastosowane pomiędzy zagrożeniem a osobą/ przedmiotem (np. barierka zabezpieczająca przed wpadnięciem do szybu, osłony na tokarkach, ekrany akustyczne, itp.),

- proceduralne (rozdzielenie w czasie i przestrzeni przebywania osób/przedmiotów w zasięgu działania zagrożenia, np. zakaz przebywania osób w miejscach niebezpiecznych, albo wyłączenie prądu na czas czynności konserwacyjnych itp.).

Inny podział ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi w środowisku pracy, wyróżnia środki ochrony zbiorowej i środki ochrony indywidualnej:

- środki ochrony zbiorowej, przeznaczone są do jednoczesnej ochrony grupy ludzi, w tym i pojedyn-czych osób przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, będące rozwiązaniami techni-cznymi, stosowanymi w pomieszczeniach produk-cyjnych, maszynach i urządzeniach.

- środki ochrony indywidualnej, zwane również ochronami osobistymi, przeznaczone są do ochrony człowieka przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami, występującymi pojedynczo lub łącznie w środowisku pracy, stanowiące jego osobiste wyposażenie.

Podział na zbiorowe i indywidualne środki ochrony pracowników przed niebezpiecznymi i szkodliwymi czynnikami, występującymi w środowisku pracy, a więc środków ochrony przed zagrożeniami, przed skutkami niebezpiecznych zdarzeń, należy uzupełnić rozróżnieniem:

- środków ochrony mających zapobiec powstaniu niebezpiecznego zdarzenia (np. środki zapobiegające powstaniu wybuchu pyłu węglowego w podziemnych wyrobiskach górniczych),

- środków ochrony przed skutkami zaistniałego niebezpiecznego zdarzenia (zapobieganie rozprzestrzenianiu się wybuchu pyłu węglowego w podziem-nych wyrobiskach górniczych, ochrona pracowników przed występującym w atmosferze kopalnianej po wybuchu tlenkiem węgla).

To rozróżnienie ma istotne znaczenie zarówno w analizie wypadków przy pracy, jak w ich profilaktyce.

Przy analizie przyczyn wypadków przy pracy, szacowaniu ryzyka występującego przy wykonywaniu określonych czynności w procesie technologicznym, programowaniu profilaktyki wypadków przy pracy, uwzględnianie stosowanych środków ochrony zbiorowej i indywidualnej także po wystąpieniu niebezpiecznego zdarzenia jest niezbędne.

Przyczyny niebezpiecznych zdarzeń są przyczynami wypadków przy pracy w tych przypadkach, w których nie istnieją zbiorowe lub indywidualne środki ochrony pracowników przed doznaniem urazu po powstaniu niebezpiecznego zdarzenia (np. wybuch metanu, niebezpieczne zetknięcie się pracownika z maszynami i urządzeniami w ruchu, wpadnięcie pracownika do zgłębienia, kanału).

Przedstawiony sposób analizy wypadków przy pracy, obejmujący przyczyny i skutki niebezpiecznych zdarzeń umożliwia wykorzystanie wyników analizy wypadków przy pracy w ich profilaktyce, co niewątpliwie jest podstawowym celem tych analiz. Ponadto porządkuje relacje między pojęciami, którymi posługujemy się w tej dziedzinie, uwzględnia bezpieczeństwo czynne i bierne wykonywanej czynności, pozwala wyróżnić niebezpieczne zdarzenia, które na ogół powodują lżejsze urazy pracowników i niebezpieczne zdarzenia, które na ogół powodują urazy ciężkie, śmiertelne.

Przyczyny wypadków przy pracy, umożliwiają programowanie kierunków ich profilaktyki.

Niepożądane zdarzenia (sytuacje) występujące w procesie produkcyjnym stają się przyczynami wypadków przy pracy. Pogrupowanie tych niepożądanych zdarzeń (sytuacji) przy uwzględnieniu elementów organizacji procesu produkcyjnego i potrzebnych działań zapobiegawczych, pozwala zestawić klasyfikację przyczyn wypadków przy pracy, określanych jako wzajemne oddziaływanie środowiska i człowieka, które może spowodować niebezpieczne zdarzenie i urazy pracowników.

1. Przyczyny organizacyjne – działania zapobiegawcze to:

a. korekty projektu organizacji procesu produkcyjnego,

b. przedsięwzięcia zmierzające do zapewnienia zgodności między projektowanym i realizowanym procesem produkcyjnym.

2. Przyczyny technologiczne – działania zapobiegawcze to:

a. usprawnienie sposobu wykonywania określonych czynności.

3. Przyczyny osobnicze – działania zapobiegawcze to:

a. oddziaływania na pracowników oraz dążenie do poprawy technicznych i organizacyjnych warunków pracy,

b. badania naukowe.

4. Przyczyny techniczne - działania zapobiegawcze to:
1. badania naukowe,
2. poprawa jakości i cech funkcjonalnych określonych maszyn, urządzeń, narzędzi.

Należy zaznaczyć, że wykaz wskazanych działań zapobiegawczych, nie jest pełny.

PODZIAŁ WYPADKÓW PRZY PRACY UWZGLĘDNIAJĄCY POTRZBNE DZIAŁANIA ZAPOBIEGAWCZE

Lp.	Rodzaj wypadku przy pracy	Potrzebne działania zapobiegawcze
1	Wypadki spowodowane samowolnym naruszeniem przez pracownika znanych mu zasad bezpieczeństwa pracy, w sytuacji w której istniała alternatywa prawidłowego wykonania pracy.	1. Oddziaływanie na pracowników, motywujące ich do bezpiecznego wykonywania pracy, 2. Eliminowanie sytuacji, w których może występować konflikt między wydajnością pracy a bezpieczeństwem, 3. Wykorzystywanie zabezpieczeń technicznych uniemożliwiających lekkomyślne lub podświadome, nieprawidłowe działanie pracownika, 4. Dostosowanie technicznych i organizacyjnych warunków pracy do psychofizjologicznych możliwości człowieka.
2	Wypadki spowodowane nagłum obniżeniem sprawności psychofizjologicznej pracownika w trakcie prawidłowo wykonywanych czynności prostych w warunkach poprawnie ukształtowanego środowiska pracy, np. przewrócenie się pracownika przechodzącego po równej drodze, upuszczenie narzędzia trzymanego w ręku, itp. (przyczyny osobnicze)	1. Aktualnie brak działań – badania zmierzające do poznania wpływu na kształtowanie się sprawności psychofizjologicznej człowieka takich czynników jak: warunki biometeorologiczne, biorytmy i inne.
3	Wypadki spowodowane występowaniem przedmiotowych utrudnień przy prawidłowym wykonywaniu czynności prostych (wypadki typu: przewrócenie się pracownika przechodzącego po mokrym, śliskim spągu, urazy rąk doznane przez ślusarzy przy wykonywaniu prac remontowych urządzeń) oraz wypadkispowodowane dużym stopniem trudności w aspekcie bezpieczeńsstwa pracy niektórych czynności wykonywanych prawidłowo przez pracowników posiadających wymagane kwalifikacje i odpowiednie doświadczenie zawodowe, np. wypadki w trakcie rabowania obudowy, obrywka skał w wysokim wyrobisku, itp. (przyczyny technologiczne)	1. Ustalenie wykazu czynności prostych występujących w procesie produkcyjnym, przy wykonywaniu których pracownicy natrafiają na przedniotowe utrudnienia wykazu czynności trudnych w aspekcie bhp, występujących w procesie produkcyjnym oraz dążenie do usprawniania tych czynności poprzez poszukiwanie rozwiązań ergonomicznych, eliminowanie tych czynności poprzez mechanizację, automatyzację procesu produkcyjnego.
4	Wypadki sspowodowane niewłaściwie zaprojektowaną organizacją procesu produkcyjnego (przyczyny organizacyjne).	1. Korekty projektu organizacji procesu produkcyjnego wynikające z analizy przyczyn wypadków.
5	Wypadki spowodowane neiwłaściwie wykonaną kompensacją różnic, występujących pomiędzy projektowanym a realizowanym procesem produkcyjnym (przyczyny organizacyjne).	1. Preparacja działań objętych procesem produkcyjnym (przygotowanie pracowników, urządzeń, nateriałów, metod pracy, organizacji procesu produkcyjnego). 2. Utrzymywanie dostatecznych rezerw zasobów umożliwiających zastąpienie nieprzewidzianych ubytków lub zasobów. 3. Bieżąca kontrola zgodności realizowanego i planowanego procesu produkcyjnego.
6	Wypadki spowodowane wadami materiałowymi, konstrukcyjnymi maszyn, narzędzi, ujawniającymi się w toku ich użycia w prawidłowo wykonywanej pracy (przyczyny techniczne).	1. Poprawa jakości i cech funkcjonalnych określonych narzędzi, produkowanych w innym zakładzie.
7	Wypadki spowodowane niedostatecznie poznanymi i opanowanymi zagrożeniami, powstające w trakcie prawidłowo prowadzonych robót górniczych (przyczyny techniczne).	1. Aktualnie brak działań zapobiegawczych – badania zmierzające do poznania istoty tych zagrożeń, ich prognozowania i zapobiegania im.

Profilaktyka wynikająca z analizy przyczyn wypadków przy pracy

Profilaktyka wypadków przy pracy, wynikająca z analizy przyczyn zaistniałych wypadków, zmierza do zwiększenia niezawodności procesu pracy w zakresie bezpieczeństwa pracy.

Wyniki analizy przyczyn wypadków przy pracy, występujących przy wykonywaniu określonych czynności i proponowane po każdym wypadku przedsięwzięcia zapobiegawcze na przyszłość, mogą i powinny być podstawą programowania (sporządzania planu działań) profilaktyki wypadków przy pracy.

Analiza przyczyn wypadków przy pracy w kopalniach węgla kamiennego wskazuje, że podejmowane po wypadku działania zapobiegawcze, odniesione do wykonywania konkretnej czynności, objętej procesem produkcyjnym, mogą być grupowane w sześciu kierunkach profilaktyki wypadków przy pracy:

1. Wprowadzenie zmian, korekt w zaprojektowanym i realizowanym procesie produkcyjnym (np. zmiany w instrukcji obsługi urządzenia, w instrukcji wykonywania określonej czynności itp.), wynikających z analizy przyczyn zaistniałego wypadku przy pracy.

2. Położenie nacisku na preparację działań (przygoto-wanie pracowników, urządzeń, materiałów, metod pracy) aby eliminować występujące w procesie produkcyjnym odstępstwa – różnice między projektowanym i realizowanym procesem, obejmujące zmiany ilościowe (np. brak odpowiedniej liczby pracowników), zmiany jakościowe (np. brak pracownika o wymaganych kwalifikacjach) oraz zmiany w uporządkowaniu elementów procesu produkcyjnego w czasie i przestrzeni (np. opóźnienie w wykonywaniu określonej czynności, wykony-wanie czynności w jednym miejscu przez dwa zespoły pracowników bez wymaganej koordynacji działań).
3. Dążenie do stosowania w procesie produkcyjnym środków technicznych, charakteryzujących się wysoką niezawodnością i rozwiązaniami ergonomicznymi, aby eliminować wypadki przy pracy spowodowane wadami materiałowymi, konstrukcyjnymi tych środków.
4. Dążenie do usprawnienia sposobu wykonywania czynności prostych w obrębie których pracownicy natrafiają na przedmiotowe utrudnienia (np. przechodzenie po mokrym, śliskim spągu wyrobiska) oraz czynności trudnych w aspekcie bhp, do których kierowani są wykwalifikowani i doświadczeni pracownicy a mimo to prawdopodobieństwo wystąpienia niebezpiecznego zdarzenia przy ich wykonywaniu jest wysokie (np. czynności wykonywane w warunkach zagrożenia oberwaniem się skał stropowych).
5. Oddziaływania na pracowników, motywujące ich do bezpiecznego wykonywania konkretnych czynności, których prawidłowe zasady wykonywania znają i są zapewnione warunki prawidłowego ich wykonania
6. Do niezbędnych kierunków profilaktyki wypadków przy pracy w kopalniach węgla kamiennego należy również zaliczyć prowadzenie badań naukowych zmierzających do szerszego poznania istoty zagrożeń niedostatecznie opanowanych przez naukę i technikę (tąpania, nagłe wyrzuty gazów i skał), ich prognozowanie i zapobieganie im.
   Również od badań naukowych nad kształtowaniem się sprawności psychofizjologicznej człowieka w zależności od stanu zmęczenia, monotonii, napięcia emocjonalnego, warunków biometeorologicznych, biorytmów itp. należy oczekiwać wskazań praktycznych w zakresie profilaktyki wypadków przy pracy, pozostających dotychczas poza sferą kontroli organizatora produkcji (np. upuszczenie przez pracownika narzędzia trzymanego w ręku).

Należy zdać sobie sprawę z trudności związanych z wartościowaniem przyczyn wypadków przy pracy. Jednak tylko na tej drodze możliwe jest przyporządkowanie określonego zbioru przyczyn do określonego zbioru zdarzeń - wypadków przy pracy przez te przyczyny wywołanych i programowanie ich profilaktyki, weryfikowanie skuteczności podejmowanych działań zapobiegawczych.

Konkretyzację przedsięwzięć, których podejmowanie w obrębie każdego z wymienionych kierunków profilaktyki wypadków przy pracy jest niezbędne na szczeblu kopalń ; na szczeblu zgrupowania kopalń, może zapewnić stosowanie analizy wypadków przy pracy.