SKUTKI EKONOMICZNE WYPADKÓW PRZY PRACY I CHORÓB ZAWODOWYCH,
SPOSÓB ICH OBLICZANIA.

Warunki pracy niezgodne z wymaganiami bezpieczeństwa pracy i ergonomii oraz wynikające z tego wypadki przy pracy oprócz aspektu humanitarnego mają znaczny wymiar ekonomiczny. Poza osobistym cierpieniem poszkodowanych i ich bliskich powodują one znaczne skutki finansowe dla instytucji ubezpieczenia od wypadków, zakładów pracy oraz całego społeczeństwa.

Mimo, że koszty wypadków ponoszone są przez różne grupy społeczne, to jednak w końcu ponoszą je wszyscy obywatele, którzy płacą za wypadki jako podatnicy i jako konsumenci. Koszty odszkodowań z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, wypłacane przez instytucje ubezpieczeniowe, w krajach Unii Europejskiej wynosiły ok. 20 mld ECU w 1994 r.

Rzeczywiste koszty, obejmujące także koszty pośrednie, są 3 – 4 krotnie większe, a ich największą część ponoszą same zakłady pracy. Prekursor w dziedzinie badania kosztów wypadków przy pracy, H.W.Heinrich, na podstawie przeprowadzonych w USA w 1931 r. badań 5 tys. wypadków (urazowych i bezurazowych) ustalił, że stosunek kosztów pośrednich do kosztów bezpośrednich wynosi 4:1.

Wyniki późniejszych badań wykazały jednak inne proporcje między tymi kosztami. Zamiast podziału kosztów wypadków na pośrednie i bezpośrednie zaczęto stosować podział na koszty nieubezpieczone i ubezpieczone ustalając stosunek tych kosztów jako równy 1:1.

Na podstawie danych z lat 1969 – 1980 dokonano szacunkowej oceny łącznych społecznych kosztów wypadków przy pracy, które dla sześciu krajów uprzemysłowionych, tj. Belgii, Francji, RFN, Włoch, W.Brytani i USA, stanowiły od 1 do 3 % produktu krajowego brutto.

Analiza ekonomicznych strat wypadkowych i chorobowych.

Tworzenie bezpiecznych warunków pracy oraz motywowanie ludzi do bezpiecznego postępowania jest traktowanie nie tylko jako wywiązywanie się z obowiązku nałożonego przez prawo na pracodawcę, ale również jako dobry interes, zwracający z dużą nadwyżką zainwestowane środki. Uświadomieniu tego faktu sprzyja systematyczne zbieranie danych o stratach ponoszonych w zakładach wskutek niebezpiecznych wydarzeń i przekazywanie ich w postaci syntetycznych raportów do wiadomości kierownictwa, dozoru i robotników.

Koszt bezpieczeństwa.

Jednym z elementów kosztów funkcjonowania każdego zakładu pracy są wydatki na bezpieczeństwo, tj. na stworzenie i zapewnienie niezawodnego funkcjonowania zakładowego systemu bezpieczeństwa. Wydatki na bezpieczeństwo stanowią składnik kosztów wyrobów lub świadczonych usług.
W teorii zakłada się, że pracę w zakładzie należy tak zorganizować, aby zapewnione było bezwzględne bezpieczeństwo. Przy spełnieniu tego postulatu w zakres kosztów bezpieczeństwa wchodzą wyłącznie koszty profilaktyki. Jeśli wskutek niedoskonałości systemu wydarzą się w zakładzie wypadki lub choroby zawodowe, to wówczas koszt bezpieczeństwa zostanie powiększony o wydatki na odszkodowanie i usuwanie skutków wypadków lub chorób zawodowych.

Dlatego też pokazane na rysunku składniki kosztów zapewnienia bezpieczeństwa pracy wyróżniają dwa główne składniki. Są nimi koszty utworzenia i utrzymania systemu bezpieczeństwa oraz koszt strat ponoszonych wskutek katastrof, wypadków i chorób, powodowanych pod wpływem zawodności zakładowego systemu bezpieczeństwa.

Koszt utworzenia i utrzymania systemu bezpieczeństwa.

Zapewnienie bezpieczeństwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy wymaga spełnienia czterech warunków:

1. ukształtowanie i utrzymanie bezpiecznego środowiska,
2. dostarczenie bezpiecznego wyposażenia i niezbędnych środków bezpieczeństwa,
3. stworzenie możliwości do nabywania wiedzy, umiejętności i motywacji do bezpiecznego organizowania zadań i postępowania,
4. zapewnienie stałego monitoringu w celu kontroli efektywności spełnienia wymagań wynikających z trzech wymienionych wcześniej warunków.

Wydatki na system bezpieczeństwa obejmują koszty:

- bieżącego zarządzania bezpieczeństwem, w tym ekspertyz, opinii i konsultacji,

- zatrudniania personelu ds. bezpieczeństwa,

- zakupu i utrzymania w stanie sprawności środków ochrony zbiorowej,

- zakupu środków ochrony indywidualnej,

- organizacji doboru zawodowego, adaptacji i szkoleń,

- organizacji akcji bezpieczeństwa,

- badań lekarskich,

- pomiarów warunków środowiska pracy,

- ubiorów roboczych oraz ich prania,

- środków czystości.

Szczegółowe ustalenie wszystkich kosztów profilaktyki jest trudne, bowiem poza łatwymi do zidentyfikowania kosztami środków bezpieczeństwa koszt profilaktyki obejmuje również zakup na przykład droższych maszyn, urządzeń produkcyjnych lub narzędzi spełniających podwyższone standardy ergonomii i bezpieczeństwa zamiast tańszego wyposażenia, które zapewnia tylko niezbędne minimum wymogów.

Koszt strat powodowanych zawodnością systemu bezpieczeństwa

Koszt strat tworzą między innymi wydatki na:

- odszkodowania, absencję,

- naprawienie wypadkowych zniszczeń,

- wyrównywanie zakłóceń produkcji,

- uszkodzeń środowiska,

- a także na prowadzenie postępowania powypadkowego.

Poza wyróżnionymi kosztami, które są stosunkowo łatwe do wyliczenia, wskutek zawodności systemu bezpieczeństwa powstają straty trudno wymierne. Można do nich zaliczyć skutki obniżenia społecznego wizerunku zakładu oraz spadek zadowolenia i morale zawodowego załogi.

Dokładne wyliczenie wielkości strat ponoszonych wskutek wypadków i chorób zawodowych wymaga:

- szczegółowej rejestracji kosztów przez nie powodowanych,

- wyliczenia kosztów czynności, jakie w przedsiębiorstwie podjęto w związku z wypadkiem i usuwaniem jego skutków,

- oszacowania kosztu straconej okazji, tj. kwoty, której nie zarobiono wskutek wypadku.

Koszty bezpośrednie są zazwyczaj przedstawione jako wierzchołek góry lodowej, której niewidoczna, podwodna część, traktowana jako koszty pośrednie, kilkakrotnie przewyższa obserwowaną część napowierzchniową.

Wzajemne relacje między składnikami kosztów bezpieczeństwa.

Wielkość strat powodowanych katastrofami, wypadkami i chorobami zawodowymi jest uzależniona od:

- stopnia dostosowania wydatków na utrzymanie bezpieczeństwa do faktycznych potrzeb wyznaczonych potencjałem wypadkowym i chorobowym zakładu,

- bezwzględnej wielkości wydatków na cele bhp,

- optymalizacji ich alokacji.

W zakładach o wysokim potencjale wypadkowym i chorobowym, na przykład w kopalni, hucie lub w stoczni, zapewnienie zatrudnionym bezpieczeństwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy kosztuje o wiele więcej niż w zakładzie o niskim potencjale wypadkowym lub chorobowym - na przykład w przedsiębiorstwie przemysłu tekstylnego lub precyzyjnego.

W przedsiębiorstwach, w których wydaje się dużo pieniędzy na profilaktykę, ponoszone są małe straty wskutek katastrof, wypadków lub chorób zawodowych, natomiast straty duże są w zakładach, gdzie na profilaktyce się oszczędza.

Efektywną redukcję strat zapewnia skierowanie środków na eliminację faktycznych przyczyn wypadków i chorób zawodowych lub na podtrzymanie wysokich standardów bezpieczeństwa.

Wykres pokazuje, że próba dokonania zmiany wysokiego poziomu wypadkowości na średni jest mniej skomplikowana i mniej kosztowna w porównaniu ze zmianą zakładającą obniżenie wypadkowości z poziomu średniego do niskiego.

Informacja o koszcie zawodności systemu bezpieczeństwa

Gromadzone dane o stratach ponoszonych wskutek wypadków i chorób zawodowych są w wielu zakładach wykorzystywane jako stymulator probezpiecznej motywacji. W tym celu są one zestawiane w postaci comiesięcznych raportów przekazywanych do wiadomości kierownictwa
i dozoru. Informację o wielkości strat wypadkowych i chorobowych należy również przekazywać pracownikom.

Ze względu na to, że koszt chorób zawodowych jest odmienny od kosztów wypadków, zaleca się oddzielne tabelowanie wypadków i chorób zawodowych.

W informacji o stratach wypadkowych przeznaczonej dla kierownictwa i dozoru należy umieścić:

- łączną wartość kosztów bezpośrednich - odszkodowań,

- średnią wartość odszkodowania przypadającą na jeden wypadek,

- poszczególne składniki kosztów z rozbiciem na rzeczywiste i koszty straconej okazji,

- koszt straconego czasu kierownictwa i administracji,

- łączny koszt strat,

- średni koszt strat ponoszonych wskutek jednego wypadku.

Informacja o koszcie chorób zawodowych powinna zawierać:

- całkowitą wartość odszkodowania przypadającą na jeden przypadek choroby,

- łączny koszt chorób zawodowych,

- średni koszt jednego przypadku.

Straty powodowane zawodnością systemu bezpieczeństwa są ponoszone niezależnie od rzetelności w rejestrowaniu jej skutków, tj. wypadków, chorób zawodowych, niemal wypadków i awarii, oraz niezależnie od dokładności i trafności ich oszacowania. Poznawanie wielkości ponoszonych strat, sprzyja powstawaniu nastawienia na ich redukowanie poprzez organizowanie bezpiecznych zadań i podejmowanie postępowania zgodnego z przepisami bezpieczeństwa.

Dotychczas w naszym kraju zajmowano się wyłącznie obliczaniem społecznych kosztów wypadków przy pracy czyli wyrażaniem w jednostkach pieniężnych utraconych możliwości wytwarzania dóbr i usług na potrzeby społeczeństwa przez osobę, która uległa wypadkowi - najczęściej pomijając niewielkie szkody materialne.

W dobie gospodarki rynkowej koszty wypadków przy pracy w przedsiębiorstwie są częścią kosztów ogólnych czyli mają wpływ na cenę produktu finalnego. Koszty wypadków - tak często niezauważalne są jednak bardzo wysokie.

Nowością w warunkach polskich jest określenie kosztów związanych z utratą możliwości zrobienia interesu, czyli np. utrata potencjalnego zysku w związku z zaistniałym wypadkiem.

Godnym zauważenia wydaje się fakt rozszerzenia definicji wypadku, który dotychczas w Polsce utożsamiany był z urazami ciała (na ogół uważano, że jeśli nie ma urazu to nie ma wypadku), pomijając niewielkie koszty materialne w wypadkach codziennych i drobnych, przekraczające jednak kilkakrotnie koszty poważniejszych wypadków.

To, co należy uznać za koszty wypadków, znajdowało się najczęściej dotychczas pod pozycją "straty nadzwyczajne".

Innym zagadnieniem jest taki podział kosztów wypadków, aby uzyskane dane można było wykorzysty-wać w bieżącym zarządzaniu przedsiębiorstwem
w celu zmniejszenia tych kosztów.

W metodzie HSE (Health and Safety Executive) koszty te podzielono na ubezpieczone (pokrywane przez firmy ubezpieczeniowe) i nieubezpieczone (pokrywane przez przedsiębiorstwo), a każde z nich
z kolei na bezpośrednie (mające związek z zaistnia-łym wypadkiem, np. koszty naprawy maszyn. przy których zdarzył się wypadek) i pośrednie (np. koszty dodatkowych szkoleń, kary za niedotrzymanie terminów umów).

Przedstawić to można prostym wzorem:

Kw = Kb + Kp - O

gdzie:

Kw - koszty wypadków,

Kb - koszty bezpośrednie,

Kp - koszty pośrednie,

O - wypłacone odszkodowania.

Kb to koszty rzeczywiście niemożliwe do uniknięcia - czyli obligatoryjne. Natomiast Kp to koszty pośrednie (możliwe do uniknięcia), czyli tu kryją się możliwości obniżenia kosztów ogólnych - składają się na nie koszty dodatkowe.

Od poniesionych kosztów odejmujemy odszkodowania O wypłacone przez firmy ubezpieczeniowe przedsiębiorstwu w związku z jego stratami poniesionymi na skutek zaistniałego wypadku, gdyż stanowią one zmniejszenie strat spowodowanych wypadkiem.

Celem przedstawionego rachunku ekonomicznego jest wykazanie, iż zarządzanie pod kątem bezpieczeństwa pracy oraz ograniczanie strat poprzez stosowanie odpowiednich zabezpieczeń, ochron osobistych i uprawnień organizacyjnych jest o wiele bardziej opłacalne niż "utrwalenie złych nawyków i oszczędzanie tam, gdzie nie powinno się tego robić - działa bowiem jak zasada bomby zegarowej". Chwilowe i niewielkie zyski płynące z oszczędzania np. na środkach ochrony zbiorowej lub osobistej są wielokrotnie niższe niż odszkodowania i koszty utraty reputacji firmy.

Z praktycznych obserwacjach wynika jednak, iż przedsiębiorstwa w większości ponoszą koszty działalności profilaktycznej tylko
w wysokości pozwalającej na osiągnięcie minimum poziomu bezpieczeństwa wymaganego przez prawo. Dodatkowe nakłady na działalność profilaktyczną często są ograniczone możliwościami finansowymi przedsiębiorstwa, a ich opłacalność staje się
w tym obszarze mniejsza.

Podsumowując przedstawione rozważania można sformułować następujące wnioski:

bezpieczeństwo pracy stanowi rodzaj dobra nie podlegającego prawom rynku, co oznacza, iż w gospodarce rynkowej nie działają w sposób automatyczny stymulatory ekonomiczne poprawy warunków pracy, punkt równowagi ekonomicznej, wynikający z bilansu kosztów wypadków i zdarzeń potencjalnie wypadko-wych oraz kosztów działalności profilaktycznej, optymalny dla zakładu pracy, nie zawsze jest optymalny społecznie, konieczna jest interwencja państwa w celu uruchomienia ekonomicznych stymulatorów ukierunkowanych gospodarkę ku optymalizacji społecznej w zakresie kształtowania warunków pracy.

Ekonomiczne stymulatory poprawy warunków pracy.

Istnieje wiele rozwiązań, które rządy poszczególnych krajów mogą stosować, aby motywować zakłady pracy do poprawy bezpieczeństwa. Rozwiązania te w szerokim ujęciu można sklasyfikować jako instrumenty prawne lub instrumenty ekonomiczne.
Różnice społeczne istniejące pomiędzy państwami wpłynęły na dokonany przez nie wybór instrumentów i ich strukturę.

Najbardziej rozpowszechniony system, w którym zastosowano ekonomicznie stymulatory poprawy warunków pracy, jest oparty na instrumentach systemu ubezpieczeń. Pracodawca płaci składki, z których pokrywane są odszkodowania dla pracowników za wypadki przy pracy i choroby zawodowe. Wysokość składki zależy od wysokości wypłacanych odszkodowań. Tego rodzaju systemy zapewniają bodźce stymulujące poprawę dzięki uzależnieniu wysokości składki do uzyskiwanych przez pracodawcę wyników w zakresie bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia.