Zarządzanie bezpieczeństwem pracy.

Człowiek wzbogacając cywilizacyjny poziom życia doprowadził do stanu, w którym występujące i mogące w każdej chwili uaktywnić się zagrożenia prowadzić mogą do poważnych w skutkach awarii, wypadków i katastrof. Skuteczne im przeciwdziałanie na poziomie współczesnego przedsiębiorstwa zależy przede wszystkim od sprawności zarządzania, to jest od wiedzy i umiejętności sterowania zasobami, procesami i informacjami w celu ich optymalnego wykorzystania dla osiągnięcia w istniejących warunkach zamierzonych rezultatów.

Zadanie to obecnie prowadzić trzeba w zmieniających się warunkach ekonomicznych i społecznych. Dzisiejsi pracodawcy realizując cele produkcyjne muszą poszukiwać takich rozwiązań organizacyjnych, które umożliwiają osiągnięcie celu produkcyjnego przy jednoczesnym uwzględnieniu konieczności ochrony zdrowia człowieka i środowiska.

Kanon “Chcemy żyć i pracować bezpiecznie, w stanie spokoju i pewności, w warunkach braku ryzyka lub w warunkach skutecznej przed nim ochrony” stał się celem społecznym. Jest także wyzwaniem dla ludności naszego kraju. Wymaga to nowego podejścia do problematyki bezpieczeństwa pracy i ochrony człowieka w środowisku pracy.

W naszym kraju nauka o bezpieczeństwie pracy i działania na rzecz podniesienia bezpieczeństwa na wyższy jakościowo poziom znajdują coraz liczniejsze grono zwolenników. Coraz więcej osób i instytucji dostrzega korzyści jakie mogą osiągnąć przy racjonalnym podejściu do zagadnień bezpieczeństwa.

I mimo tych pozytywnych zjawisk nadal jeszcze w naszej gospodarce zbyt często wszechobecnym jest sposób zarządzania bezpieczeństwem skierowany bardziej na eliminację skutków niż na kształtowanie odpowiednich warunków pracy.

Jeszcze nadal kadra kierownicza i pracownicy wielu zakładów nie traktuje problemów bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia jako własnych. Nie poświęca im należytej uwagi i troski.

Przez nowoczesne, jakościowo lepsze zarządzanie bezpieczeństwem rozumiemy takie działanie, które nastawione jest na zredukowanie ryzyka utraty życia i zdrowia w pracy do akceptowalnego poziomu granicznego, a następnie utrzymanie tego ryzyka na takim lub jeszcze niższym poziomie.

Dążąc do szybkiej zmiany skuteczności zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy podjęto w naszym kraju i nadal podejmuje się szereg różnorodnych działań ukierunkowanych na stworzenie i odpowiednie wykorzystanie narzędzi organizacyjnych.

Bezpieczne warunki pracy i bezpieczne zachowania w pracy nie powstają samoistnie, same z siebie. Muszą one najpierw zostać ukształtowane według
z góry przyjętego programu. Dlatego w ramach integracji z Unią Europejską dostosowujemy przepisy naszego kraju do normatywów europejskich, w tym m.in. do dyrektyw 82/501/EEC z dnia 24 czerwca 1982 r. (On Major Acciendent Hazards of Certain Industrial Acciendents) znanej jako dyrektywa Post-Seveso i dyrektywy 89/391/EEC znanej jako COMAH (On Control of Major Accient Hazards).

Dyrektywy te nakładają na pracodawcę obowiązek prowadzenia oceny ryzyka w tych dziedzinach, gdzie występuje zagrożenie dla człowieka i środowiska.

W naszym prawodawstwie taki obowiązek został określony w znowelizowanym 2 czerwca 1996 r. Kodeksie pracy, którego art. 226 stanowi, że pracodawca obowiązany jest informować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami.

System zarządzania bezpieczeństwem w przodujących, rozwiniętych krajach uważany jest za warunek konieczny dla zapewnienia wysokich standardów bezpieczeństwa, ochrony zdrowia i środowiska. Rozwój tego systemu w ciągu ostatnich 30 lat zobrazowano na poniższym rysunku:

Łącząc zasady zarządzania z zasadami bezpieczeństwa stworzono system zarządzania bezpieczeństwem. Na jego rozwój zasadniczy wpływ wywarły wnioski systemowe powstałe w wyniku badania wielkich katastrof - Flixborough - 1974 (Anglia), Seveso - 1976 (Włochy), Czarnobyl - 1986 (Ukraina), Bhopal - 1984 (Indie).

Wielkie katastrofy przemysłowe szczęśliwie ominęły Polskę. Mimo to w okresie od roku 1992 do połowy 1997 r. w 55 wypadkach, mających znamiona katastrof zginęło w naszym kraju ponad 250 osób, a blisko tysiąc doznało obrażeń, niejednokrotnie ciężkich.

Badane katastrofy miały miejsce w zakładach o różnorodnym profilu produkcji, w transporcie i w usługach. Na szczególną uwagę zasługiwały wydarzenia zaistniałe w zakładach: petrochemicznych, produkujących materiały wybuchowe i pirotechniczne, w cukrowni oraz w transporcie morskim i kolejowym. Najbardziej znane to zatonięcie w Bałtyku promu “Heweliusz”, wybuch przegrzewacza pary wysokoprężnej w “Petrochemii Płock”, wybuch materiałów wybuchowych w Krupskim Młynie, katastrofa kolejowa pod Ursusem.

W naszym kraju rocznie straty materialne w wyniku wypadków i chorób zawodowych kształtują się w granicach 5 - 7 % Krajowego Produktu Brutto. To bardzo wiele i zdecydowanie za dużo. Do ujawnienia okoliczności i przyczyn tych wypadków i określenia wniosków prewencyjnych stosuje się metodykę badawczą wynikającą z teorii systemów, stosowaną w USA, Anglii i Holandii, przyjmując założenie, że w czasie normalnej pracy urządzeń występuje równowaga pomiędzy zagrożeniami a stosowanymi zabezpieczeniami.

Przy konstruowaniu systemów bezpieczeństwa wykorzystuje się “filozofię jakości” wyrobów opracowaną przez amerykańskiego naukowca Deming’a, która znalazła odzwierciedlenie w międzynarodowych normach ISO, serii 9000, przyjęte również w Polsce jako normy PN-EN serii 29000. “Jakość” w tym ujęciu można scharakteryzować priorytetami podanymi poniżej.

Trzeba:

- jasno określić cele działania przedsiębiorstwa,

- stworzyć nową filozofię postępowania przedsiębiorstwa,

- odejść od “badań sortujących wyroby”,

- nie sugerować się ceną wyrobów,

- ciągle dążyć do poprawy systemu jakości wyrobów,

- prawidłowo kierować zespołami ludzkimi,

- stworzyć nowoczesne metody szkolenia,

- usunąć atmosferę strachu.

- usunąć bariery utrudniające porozumiewania się,

- eliminować stosowanie kar,

- precyzyjnie stawiać cele i określać zadania,

- stworzyć atmosferę zadowolenia z wykonywanej pracy,

- postawić na wykształcenie i dokształcanie pracowników oraz

- ciągle poprawiać jakość wyrobów i efektywność produkcji, co powinno być podstawowym zadaniem kierownictwa przedsiębiorstwa.

Poszczególne tezy filozofii Deming’a w odniesieniu do bezpieczeństwa pracy w przedsiębiorstwie znalazły szybkie zastosowanie w niektórych koncernach. Główne pryncypia tzw. filozofii bezpieczeństwa amerykańskiego koncernu chemicznego DuPont przedstawiają się następująco:

- wszystkim wypadkom i obrażeniom można zapobiec,

- kierownictwo przedsiębiorstwa powinno być odpowiedzialne i rozliczane za bezpieczeństwo pracy,

- bezpieczne warunki pracy są podstawą zatrudnienia,

- pracownicy muszą być przeszkoleni w zakresie bhp,

- kierownictwo przedsiębiorstwa musi dokonywać przeglądów stanu bezpieczeństwa,

- wszelkie uchybienia powinny być natychmiast korygowane,

- należy zapewnić poczucie bezpieczeństwa poza pracą,

- wszelkie zaistniałe obrażenia i wypadki muszą zostać przeanalizowane,

- wysoki poziom bezpieczeństwa jest gwarancją sukcesu przedsiębiorstwa oraz

- pracownicy są kluczem do uzyskania wysokiego poziomu bezpieczeństwa.

W problematyce bezpieczeństwo ujęto:

- systemowe podejście do identyfikacji zagrożeń i analiz ryzyka, kosztem odejścia od metody prób i błędów,

- zagadnienia bezpieczeństwa pracowników, które powiązano z przyczynami powodującymi straty w ujęciu materialnym,

- wykorzystanie technik komputerowych do analiz bezpieczeństwa.

Wymagało to stworzenia nowych pojęć i ich zdefiniowania m.in. takich jak strata, zagrożenie, bezpieczeństwo, ryzyko.

Podejmując te działania dążymy do tego, aby w naszym kraju zostały stworzone podstawy prawne uwzględniające dyrektywy - Seveso i COMAH. Bazują one na zasadzie, że “najlepsza polityka dotycząca zdrowia społeczeństwa oraz bezpieczeństwa i higieny pracy polega na zapobieganiu potencjalnym wypadkom u źródeł poprzez kompleksowe działania na różnych etapach projektowania i konstrukcji”.

Dyrektywy te wprowadzają obowiązek sporządzania w zakładach pracy:

- raportu bezpieczeństwa - w dużych zakładach, w tym w szczególności w zakładach wysokiego ryzyka,

- oświadczenia o stanie bhp - w pozostałych zakładach.

Bezpieczeństwo pracy wiąże się ściśle z warunkami produkcyjnymi, a wszelki postęp w dziedzinie techniki i organizacji produkcji pociąga za sobą poprawę bezpieczeństwa i higieny pracy i odwrotnie - każde osiągnięcie w dziedzinie bezpieczeństwa pracy wpływa na racjonalny rozwój stosunków produkcyjnych.
Działając zgodnie z powyższą zasadą przyjąć należy główne kierunki rozwoju w zakresie postępu techniczno – organizacyjnego i bezpieczeństwa pracy:

- rozpoznawanie źródeł zagrożeń i ich przyczyn poprzez doskonalenie wiedzy,

- ciągłe modernizowanie i usprawnianie na drodze postępu technicznego środków produkcji,

- stałe i systematyczne doskonalenie predyspozycji zawodowych ogółu pracowników zatrudnionych w zakładach górniczych poprzez:

§ racjonalny dobór pracowników do warunków wykonywanej pracy,

§ szkolenie zawodowe,

§ wychowanie w dyscyplinie górniczej,

- przestrzeganie na codzień przepisów bhp,

- usprawnianie organizacji procesu produkcyjnego, systemów organizacji pracy oraz innych środków organizacyjnych, związanych z technologią produkcji i ochroną pracy, odsuwanie ludzi od źródeł zagrożeń.

Doświadczenia międzynarodowych organizacji górniczych w dziedzinie wdrażania własnych lub adaptowanych systemów bezpieczeństwa w krajach o różnym poziomie rozwoju, w tym także ochrony pracowników, pozwalają dokonać analizy stanu bezpieczeństwa pracy.

Wielka Brytania

W państwowym górnictwie brytyjskim wdrożono na początku lat dziewięćdziesiątych system zarządzania bezpieczeństwem wzorowany na amerykańskiej firmie DuPont. Podejście brytyjskie sprowadzało się do skorzystania z gotowego produktu - systemu DuPonta i wprowadzeniu go własnymi siłami w grupie kopalń z okresowym udziałem konsultantów amerykańskich.

Wprowadzenie systemu zakończyło się dobrymi rezultatami, chociaż system ewoluje w związku z prywatyzacją brytyjskiego górnictwa węglowego.
W celu zabezpieczenia się przed regresem w zakresie bezpieczeństwa w górnictwie po likwidacji państwowego górnictwa, w Wielkiej Brytanii wydano w 1993 r. "Przepisy zarządzania i egzekwowania bezpieczeństwa i zdrowia w kopalniach". Powyższy program jest oferowany górnictwu węglowemu w Polsce i Rosji przez firmę konsultingową. Jest on także popierany przez Międzynarodową Organizacją Pracy (Komitet Górnictwa Węglowego) w Genewie.

Ostatnio z DuPontem nawiązała kontakty w tym zakresie Polska Miedź, planując wdrożenie w kopalni "Polkowice - Sieroszowice".

Krótka charakterystyka systemu

Program sprowadza się do wypracowania zarządzania bezpieczeństwem przy pomocy własnych pracowników.

Obejmuje on następujące działania:

- Zaangażowanie kierownictwa - jest to warunek konieczny powodzenia programu. Kierownictwo kopalni musi być przekonane o priorytecie bezpieczeństwa nad wynikami produkcyjnymi.

- Organizacja bezpieczeństwa

Zarządzanie bezpieczeństwem realizowane jest identycznie jak produkcja. Organizacja nastawiona jest na wyprzedzające rozwiązywanie problemów bezpieczeństwa.

- Polityka bhp

Polega na pisemnym przedstawieniu przez kierownictwo kopalni swojej polityki w zakresie bezpieczeństwa pracy - skierowanej do pracowników.

- Odpowiedzialność

Odpowiedzialność za bezpieczną pracę podwładnych spoczywa na kierownictwie na równi z zadaniami produkcyjnymi.

- Cele

Wytyczone cele bezpieczeństwa muszą być mierzalne i realnie dostosowane do możliwości kopalni.

- Standardy

Dotychczas standardy pracy sprowadzano do jakości wykonywania robot.

W zmienionym podejściu chodzi natomiast o standardy bezpieczeństwa prowadzenia określonych prac, co obejmuje między innymi czynny udział pracowników w wypracowaniu właściwych rozwiązań, np. instrukcji

- Szkolenia

Zadaniem systemu szkoleń jest wytworzenie nastawienia na działania wyprzedzające wypadki i zagrożenia. Konsultanci z zewnątrz szkolą kierownictwo i wyższy dozór, a ci pracowników.

- Motywacja i komunikowanie się

Stwierdzono, że skuteczną formą motywowania jest obdarzenie zwiększonym zaufaniem, manifestowanie przez dozór swego zaangażowania w sprawy bezpieczeństwa, symboliczne nagrody itp. Uważa się, że postaw "probezpiecznych" nie da się kupić.

- Ocena (audit)

Ocena pracownika podczas wykonywania przez niego zadania jest ważnym narzędziem wdrożonego programu bezpieczeństwa. Oceny dokonują małe
przeszkolone zespoły złożone z członków kierownictwa i dozoru. Przedmiotem oceny są grupy pracowników wykonujących typowe czynności. Ocenia się przede wszystkim reakcje ludzi, pozycje przy pracy, sposób posługiwania się narzędziami, przestrzeganie instrukcji, stosowanie ochron, porządek na stanowisku pracy. Po dokonanej obserwacji zatrzymuje się pracę i podejmuje dyskusję eksponując pozytywne elementy oraz określa stwierdzone błędy.

- Badania wypadków

Są one analizowane przez zespoły w których się wydarzyły, a służby bhp pełnią jedynie rolę wspomagającą.

Jednym z ważniejszych elementów programu bezpieczeństwa jest identyfikacja zagrożeń i szacowanie ryzyka dla poszczególnych operacji
i całych technologii.

R P A

W południowej Afryce w ramach ożywionych dyskusji nad zarządzaniem bezpieczeństwem w górnictwie wykrystalizował się ostatnio pogląd, że najważniejszymi elementami zarządzania bezpieczeństwem, koniecznymi do szybkiego wdrożenia jest analiza i szacowanie ryzyka oraz szkolenie. Pogląd ten popierają także władze górnicze. Specjaliści z dziedziny zarządzania, tak z RPA jak i z zagranicy uważają, iż do podstawowych trudności wdrożenia takiego systemu lub jego elementów należy tradycyjna hierarchiczna struktura przemysłu wydobywczego, utrudniająca komunikowanie się międzyludzkie.

Krytykowany jest system Mine Safety Management System (MSMS) stosowany przez Izbę Górniczą RPA do dobrowolnego rankingu bezpieczeństwa kopalń i do wdrażania elementów systemu zarządzania w kopalniach. Okazało się bowiem, że nie istnieje korelacja pomiędzy wysoką oceną "potencjalnego" bezpieczeństwa w kopalni a faktycznie osiągniętym poziomem wypadkowości.
Drugim systemem zarządzania bezpieczeństwem w RPA jest system National Occupational Safety Association (NOSA), ktorego wprawdzie nie zastosowano w RPA, ale został on wdrożony przez koncerny międzynarodowe Broken Hill Propriety (BHP) między innymi w Brazylii.

Obok klasycznej tematyki górniczej, szeroko reprezentowana jest problematyka w rodzaju: porozumiewanie się, procedury inspekcyjne, efektywne sporządzanie raportów, rola czynnika ludzkiego, zarządzanie bezpieczeństwem.

W programie bezpieczeństwa MSHA, oprócz dużego nacisku na szkolenia i dokształcanie należy wymienić dwa elementy:

- zwalczanie uzależnień, bez czego trudno mówić realnie o wyeliminowaniu wypadków śmiertelnych,

- analiza bezpieczeństwa pracy Job Safety Analyses (JSA).

W ostatnich latach władze górnicze propagowały JSA - nieobowiązkowy program będący w istocie zbiorem bezpiecznych procedur roboczych w danym zakładzie. Metoda JSA polega na wyspecyfikowaniu czynności roboczych całego cyklu produkcyjnego z wyszczególnieniem stanowisk pracowniczych, a po rozbiciu danej czynności na zabiegi, przypisywanie im potencjalnego zagrożenia i zaproponowanie bezpiecznej procedury postępowania.

Procedura opracowywana jest przez pracowników dozoru i bezpośrednich wykonawców analizowanych czynności roboczych, co włącza ich w proces tworzenia i doskonalenia zakładowego systemu bezpieczeństwa.

W Stanach Zjednoczonych działa szereg firm zajmujących się zarządzaniem bezpieczeństwem pracy, w tym i w górnictwie. Działają one jednak na mniejszą skalę (np. kopalni) i programy te mają charakter fragmentaryczny.

Australia

Jest to jedyny kraj, w którym formalnie uwzględniono normy ISO 9000 w celu zarządzania bezpieczeństwem. W inspektoracie Górnictwa Węglowego Nowej Płd. Walii opracowano system zarządzaniabezpieczeństwem w odniesieniu do wyrzutów gazu i węgla, stosując do niego filozofię kontroli jakości wg ISO. Stopień zaangażowania środowisk górniczych w realizację profilaktyki bezpieczeństwa jest wysoki o czym świadczy między innymi szereg dostępnych programów bezpieczeństwa oraz aktywna obecność firm konsultingowych na rynku.

Izba Górnicza Australii Zachodniej prowadzi np. szkolenia zarządzania bezpieczeństwem dla górniczej kadry kierowniczej (dotychczas przeszkolono 700 osób) we współpracy z DuPontem.

Międzynarodowe kompanie górnicze

Znaczne doświadczenie w zakresie tworzenia i wdrażania systemów zarządzania bezpieczeństwem w górnictwie zdobyły firmy międzynarodowe (BHP, SHELL, ALCOA). Donoszą one o sukcesach swoich programów realizowanych w krajach o różnych kulturach bezpieczeństwa. Ich podejście z natury rzeczy jest bardzo praktyczne. Stosują między innymi system Top Quality Management (TQM), w skład którego wchodzi także zarządzanie bezpieczeństwem i ochroną środowiska.

Kierownicy ruchu zakładów (BHP) muszą zrozumieć, że bezpieczeństwo oraz ochrona środowiska są integralnymi częściami całego systemu zarządzania firmy - celami strategicznymi, a nie wydzielonymi zadaniami społecznymi.

We wdrożonym ostatnio opracowaniu kompanii górniczej BHP uznano za szczególnie ważne założenia programu bezpieczeństwa, odpowiedzialność za bezpieczeństwo, raportowanie i dochodzenia powypadkowe, szkolenie, ocenę ryzyka, zaangażowanie pracowników w działaniach na rzecz bezpieczeństwa, zalecenia i instrukcje oraz atmosferę wokół zagadnień bezpieczeństwa.

Polsko - Amerykański Program PIER

Na uwagę w przedmiotowym programie uruchamianym przez Polsko Amerykańskie Biuro Bezpieczeństwa Pracy w Górnictwie zasługuje rankingowy arkusz oceny (program oceny "MERIT"), pozwalający na okresową ocenę funkcjonowania programu w trakcie jego realizacji.

Ze względu na różnorodność zadawanych pytań, których zrozumiałość może nastręczać pewne trudności, arkusz ocen może być wypełniony przez pracowników przy udziale osób np. dozoru lub służb bhp.

Można wymienić dwa podstawowe podejścia do systemu zarządzania bezpieczeństwem w górnictwie:

a) naukowe - systemowe,

b) praktyczne - cząstkowe, nastawione na szybkie rezultaty, z wykorzystaniem gotowych elementów i pracowników własnych górnictwa.

W Genewie podczas dyskusji nad Konwencją MOP nr 176 ("Bezpieczeństwo i ochrona zdrowia w kopalniach") przyjęto w postanowieniach tylko niektóre narzędzia systemu zarządzania bezpieczeństwem (ocen ryzyka), uważając cały system za zbyt zaawansowany intelektualnie i organizacyjnie dla większości krajów .

Jako "program minimum" zwykle wdraża się analizę i ocenę ryzyka oraz szkolenie (w tym także kadry kierowniczej), a także doskonali się komunikowanie międzyludzkie, po zagwarantowaniu aktywnego zaangażowania się kierownictwa w programie. Często za ważny element uznawany jest także auditing.

Mocno podkreślane jest podejście trójstronne do problematyki bezpieczeństwa w górnictwie, w tym do zarządzania.

PROPOZYCJE ZASAD SYSTEMU ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM PRACY W GÓRNICTWIE W POLSCE

Zarządzanie bezpieczeństwem można uznać za proces zmierzający do zapewnienia warunków pracy umożliwiających osiągnięcie założeń w środowisku pracy w zakresie zagrożeń dla życia i zdrowia.

Celem zarządzania bezpieczeństwem jest wytworzenie mechanizmów postępowania w procesie zarządzania w zakładzie, które pozwolą uniknąć zagrożeń, zniszczeń i powstania strat ludzkich i materialnych.

Proces ten realizowany jest w stale powtarzającym się cyklu czynności i decyzji planistycznych, organizatorskich, motywacyjnych oraz kontrolnych, gwarantujących stały postęp w zakresie utrzymania i podnoszenia ponad prawne wymogi standardów bezpieczeństwa. W takim ujęciu stanowi on element zarządzania i powinien charakteryzować się:

- systemowym podejściem,

- orientacją na cele strategiczne,

- zdolnością do utrzymywania ciągłej poprawy standardów wykonań,

- pełnym zaangażowaniem kierownictwa,

- aktywnym zespołowym działaniem całej załogi,

- promowaniem kultury bezpieczeństwa poprzez motywacyjne oddziaływanie.

Nowoczesne górnictwo wymaga wprowadzenia systemu zarządzania bezpieczeństwem, opartego na szeroko prowadzonej ocenie zagrożenia, właściwie pojętym systemie informatycznym, oraz opracowanych procedurach, w których między innymi uwzględniona byłaby rola czynnika ludzkiego.

System zarządzania bezpieczeństwem zawierać powinien udokumentowane moduły sposobu zarządzania bezpieczeństwem w postaci działania na wszystkich szczeblach podejmowania decyzji.
Tak więc na każdym etapie działalności zakładu górniczego całokształt skojarzonych zagrożeń naturalnych i technicznych oraz skoordynowanej profilaktyki będzie decydował o podejmowanych decyzjach.

System zarządzania bezpieczeństwem powinien być ukierunkowany na zwalczanie zagrożeń powodujących wypadki przy pracy i choroby zawodowe, składać się z wzajemnie ze sobą powiązanych i udokumentowanych modułów postępowania, dotyczących:

- polityki bezpieczeństwa,

- struktury organizacyjnej służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo,

- planowania i wdrażania działań,

- kontroli zagrożeń,

- przeglądów i działań korygujących,

- auditów systemu.

System zarządzania powinien motywować kierownictwo zakładów górniczych oraz wszystkich pracowników do zaniechania ryzykownych działań na wszystkich szczeblach zarządzania, oraz wytwarzać u pracowników mechanizm odpowiedzialności za stan bezpieczeństwa.

Podejmowane decyzje o skoordynowanej profilaktyce na każdym etapie działalności (planowanie, projektowanie, produkcja) powinny mieć wpływ na całokształt występujących zagrożeń.

Dla osiągnięcia tego celu należy przeprowadzać analizy ryzyka, w oparciu o:

- zdarzenia wypadkowe w przeszłości,

- współzależności i współzaistnienie zagrożeń naturalnych i technicznych,

- najczęstsze powody występowania awarii,

- możliwe do wystąpienia działania, mogące spowodować tragiczne w skutkach wydarzenia.

System ten powinien zostać udokumentowany w każdym zakładzie górniczym w postaci "Księgi zarządzania bezpieczeństwem", w której będzie odzwierciedlony główny nacisk systemu zarządzania, jakim jest analiza ryzyka - która stanowić będzie wyprzedzające działania.

Integralną część systemu stanowić powinny programy komputerowe, służące do monitoringu zagrożeń.

Po okresie doświadczeń związanych z funkcjonowaniem elementów "systemów", można wykazać ich niedociągnięcia, po spełnieniu których analizowane "systemy" można byłoby w całości określić systemem zarządzania bezpieczeństwem.

Dotyczy to w pełni realizacji takich elementów jak:

a) organizacji bezpieczeństwa,

b) określenia celów bezpieczeństwa,

c) standardów bezpieczeństwa,

d) motywacji i komunikowania się,

e) analizy ryzyka,

f) dokumentowania i kontroli rezultatów.

Ad.a. Organizacja bezpieczeństwa

Zarządzanie bezpieczeństwem powinno odbywać się na wszystkich szczeblach zarządzania.

Jednym z celów winno być między innymi zapewnienie środków dla osiągnięcia założonego poziomu bezpieczeństwa.

Ad.b. Określenie celów bezpieczeństwa

Zazwyczaj celem jest określenie procentowego poziomu zmniejszenia liczby wypadków. Założony cel jest podawany na początku roku do wiadomości każdego członka załogi w formie apelu podpisanego przez dyrektora kopalni, a w niektórych kopalniach dodatkowo na przygotowanych do tego celu tablicach.

Celem nie musi być od razu ograniczenie liczby wypadów w ogóle, lecz etapami np.:

- o najczęściej powtarzających się przyczynach,

- najczęstszych miejscach zaistnienia,

- powodujących najdłuższą absencję chorobową,

- zaistniałych przy danych urządzeniach lub z powodu narzędzi pracy.

Ad.c. Standardy bezpieczeństwa

Przedmiotem jest wypracowanie sposobu postępowania przy współudziale pracowników z wykorzystaniem ich doświadczeń i praktycznych pomysłów.

Dotychczas nie udało się tego osiągnąć.

Ad.d. Motywacja i komunikowanie się

Do właściwego systemu motywacyjnego prowadzi długa droga, tym bardziej, że motywacją w tym przypadku ma być przede wszystkim bezpieczeństwo, a nie względy materialne.

Oprócz utrzymania wysokiej dyscypliny pracy należy rozszerzyć system stosowanych motywacji i poprawić sposób kontaktowania się z pracownikami.

Motywacją może być preferowanie bezpiecznych zachowań poprzez np. pochwały, zwiększenie zaufania, kontaktowanie się w miejscu pracy (spotkania z pracownikami i rozmowy na temat bezpieczeństwa), organizowanie konkursów i quizów.Formy te powinny być wykorzystywane w celu osiągnięcia powodzenia systemu zarządzania bezpieczeństwem.

Ad.e. Analiza ryzyka

Wdrożyć należy metodę szacowania i redukcji ryzyka do poziomu akceptowanego przy planowanych zadaniach lub operacjach.

Analiza ryzyka powinna dotyczyć również analizy zagrożeń, które wydają się być poznane i utrzymywane w stanie kontrolowanym. Wymaga tego "zarządzanie bezpieczeństwem" a w przyszłości (po ratyfikacji) będzie to wymóg przyjętej 22.06.1995 r. na obradach w Genewie Konwencji MPO nr 176, zobowiązującej pracodawcę do szacowania ryzyka i określenie metod profilaktyki.

Ad.f. Dokumentowanie i kontrola rezultatów

Dokumentowanie i kontrola rezultatów są na tyle ważne, że bez ustalenia kryteriów oceny trudno obiektywnie ocenić efekty wprowadzonych już elementów systemów.

Dotychczasowe doświadczenia niektórych zakładów górniczych (Spółki Węglowe Gliwicka i Rudzka), które zastosowały tytułem prób elementy zarządzania bezpieczeństwem pracy wskazuje na potrzebę dalszego wykorzystania. Jednocześnie można zaadaptować "rankingowy arkusz oceny" "Programu Oceny MERIT".

Należy wspomnieć o wynikach badań Głównego Instytutu Górnictwa w zakresie psychologiczno-socjologicznych uwarunkowań kultury pracy górniczej. W zakładach w których poddano analizie ankietowej znaczną liczbę osób dozoru oraz górników, stwierdzono występowanie szeregu przeszkód, utrudniających wdrażanie systemu zarządzania bezpieczeństwem.

Pomimo szeregu podjętych w ramach programu działań, poprawiających stan wiadomości wobec bezpieczeń-stwa, zauważono u badanych nadal wysoki poziom akceptacji ryzyka. Skłania to do wniosku, ze podjęty proces jest i będzie długotrwały niezależnie od koncepcji na jakiej ma być oparty system zarządzania bezpieczeństwem w kopalniach.

System zarządzania bezpieczeństwem w zakładach górniczych opracowany przez Główny Instytut Górnictwa jest w naszych warunkach nowym podejściem do zagadnienia bezpieczeństwa pracy, w pełni wykorzystuje znamiona systemu zarządzania.

Wskazuje również na obowiązujące i mające obowiązywać w przyszłości akty prawne, szczególnie:

1) Prawo geologiczne i górnicze,

2) Kodeks Pracy,

3) w zakresie dyrektyw Unii Europejskiej dotyczących minimalnych wymagań bezpieczeństwa i ochrony zdrowia,

4) konwencji nr 176 Międzynarodowej Organizacji Pracy "Bezpieczeństwo i Zdrowie w Kopalniach".

PROPOZYCJE WDRAŻANIA SYSTEMU ZARZĄDZANIA BEZPIECZEŃSTWEM

Potrzeba wdrażania systemu zarządzania bezpieczeństwem wynika z celowości wprowadzenia zmian dla przyspieszenia procesu poprawy bezpieczeństwa pracy i zdrowotności w górnictwie. Należy bowiem przyjąć, że jest to obok elementów i skutków restrukturyzacji branży, czynnik oddziaływujący na tą poprawę w znacznym stopniu, choć jest trudno precyzyjnie ocenić jego udział w tym procesie.

Rozpatrując którykolwiek z istniejących systemów lub propozycji systemów zarządzania bezpieczeństwem, celowym jest poznanie stosowanych lub proponowanych metod i środków oddziaływania na aspekt bezpieczeństwa pracy - jako na jeden z najważniejszych elementów procesu produkcji. Dla wyboru rozwiązań potrzebna jest znajomość własnych uwarunkowań i własnych doświadczeń.

W toku analizy systemów zarządzania bezpieczeństwem, stosowanych przez inne kraje, trzeba uwzględnić uwarunkowania pracy tych przemysłów górniczych, takie jak np.:

- inny standard techniczny,

- inny poziom kultury technicznej załóg,

- liczebność załóg zakładów górniczych,

- inne poszanowanie pracy przy bardziej ustabilizowanej gospodarce,

- zróżnicowane nawyki i tradycje kulturowe, zawodowe i ogólnospołeczne.

System zarządzania bezpieczeństwem, wdrażany w górnictwie, uwzględniający wyszczególnione wyżej realia, powinien przełamywać bariery i tradycje rzutujące na istniejący poziom bezpieczeństwa pracy.

Omówione systemy zarządzania bezpieczeństwem pracy w zakładach górniczych, w oparciu o ich wstępne wdrożenia, a mianowicie:

- elementy systemu opracowanego przez Główny Instytut Górnictwa, oraz

- elementy systemu brytyjskiego i inne, posiadają wspólny mianownik.

Jest nim dążność do poprawy warunków pracy, jej bezpieczeństwa i poprawy zdrowotności załóg. Wdrażanie elementów systemu zarządzania bezpieczeństwem w zakładzie pracy, musi mieć - jak każda forma działalności w procesie produkcji i usług - swój aspekt ekonomiczny.

Celowym jest - choć jest to zagadnienie bardzo złożone - wypracowanie jednolitych zasad naliczania kosztów w zakresie bezpieczeństwa pracy i efektów ekonomicznych stosowanej profilaktyki, nowych wdrożeń w tej dziedzinie oraz skutków istniejącej wypadkowości i chorób zawodowych.

Zarządzanie bezpieczeństwem pracy stanowi zatem nowy element strategii w dążności do pracy bezwypadkowej i do wyeliminowania chorób zawodowych, z uwzględnieniem niezbędnych nakładów i rozliczeniem skutków ekonomicznych dla zakładu.

To nieco inne spojrzenie na problematykę bezpieczeństwa pracy powinno przede wszystkim wyeliminować ryzykowne zachowania oraz rozszerzyć stosowanie standardów bezpieczeństwa.

Zasady wdrażania systemu zarządzania bezpieczeństwem w zakładach górniczych to:

- określenie polityki w zakresie bezpieczeństwa pracy - w tym ogólnych i szczególnych zamierzeń i celów, dokonywanie analizy zagrożeń występujących
w zakładzie, angażowanie kierownictwa zakładu w realizację polityki bezpieczeństwa, prowadzenie i wkomponowanie w dokumentację zakładu "Księgi zarządzania bezpieczeństwem” oraz wprowadzenie nadzoru nad przestrzeganiem dyspozycji zawartych w tej księdze,

- wprowadzanie osób kierownictwa i dozoru w problematykę zarządzania bezpieczeństwem poprzez szkolenia omawiające istotę problemu, powoływanie grup inicjatywnych wdrażających system i ustalanie zespołu zachęt,

- modyfikacja struktur zarządzających bezpieczeństwem pracy, oraz odpowiedni nadzór i synchronizacja działania grup przez kierownictwo zakładu.

Należy opracować harmonogram wdrażania systemu z podaniem etapów, określeniem zadań, terminów i odpowiedzialności za ich wykonanie.

Niezbędna jest na wstępie ocena istniejącego w zakładzie systemu kształtowania bezpieczeństwa poprzez przeprowadzenie inwentaryzacji istniejącej organizacji oraz używanych dokumentów, instrukcji i formularzy do wykorzystania przy tworzeniu systemu zarządzania bezpieczeństwem.

W oparciu o przeprowadzoną inwentaryzacją winno dokonać się oceny istniejącego systemu i podjąć dalsze działania.

W ramach istniejących struktur zarządzania zakładem i istniejących struktur organizacyjnych zawiadujących problematyką bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie, wydzielona powinna być odpowiednio wysoko ulokowana w strukturze zarządzania - funkcja koordynatora do spraw zarządzania bezpieczeństwem.

Koordynator powinien przejmować bezpośrednio lub w trybie nadzoru wszelkie nowe zadania wynikające z wdrażania systemu, takie jak:

- przygotowanie załogi do wprowadzenia systemu,

- inicjowanie i kierowanie opracowaniem dokumentacji,

- udział przy opracowywaniu wszelkich dokumentacji produkcyjno-technicznych,

- planowanie i organizacja auditów systemu zarządzania bezpieczeństwem.

Procedury postępowania i instrukcje przyporządkowane tym postępowaniom winny być włączone do "Księgi zarządzania bezpieczeństwem". Księga ta kompletuje całość dyspozycji i łączy struktury kopalni w pionie, oraz zawiera ustosunkowania się do technologii, zjawisk i zdarzeń. Treść księgi powinna zmuszać do oceny stanu bezpieczeństwa pracy w zakładzie na wszystkich stanowiskach pracy, oraz do oceny samokontroli poszczególnych grup lub pojedynczych pracowników.

Konieczna jest okresowa ocena wdrożenia i skuteczności dyspozycji zawartych w "Księdze zarządzania bezpieczeństwem", celem zapewnienia niezbędnych korekt i rozwoju systemu.

Istotną częścią systemu zarządzania bezpieczeństwem jest analiza ryzyka elementów działalności górniczej. Zasady takiej analizy to:

- identyfikacja zagrożeń,

- określenie poziomu ryzyka,

- ustalenie koniecznych działań dla obniżenia poziomu ryzyka.

W analizie ryzyka powinny zostać określone koszty jego zmniejszania, gdyż ryzyko to jest uwzględniane przy kształtowaniu przepisów, a analiza lub ocena ryzyka powinna być rozumiana jako dążenie do lepszych rozwiązań w ramach obowiązujących przepisów.

Podstawą realizacji funkcji systemu zarządzania bezpieczeństwem winna być także ocena elementów kultury pracy, pozostających w bezpośrednim związku z poziomem bezpiecznych zachowań pracowników.
W badaniach na ten temat należałoby uwzględnić sprawdzanie wiadomości dozoru na temat częstości i głównych przyczyn ryzykownych zachowań, podejmowanych przez pracowników zakładu. Rozpoznanie tych elementów kultury pracy wymaga przeprowadzenia badań wśród robotników i dozoru.

Ocena elementów kultury pracy powinna prowadzić do poznania:

- systemu wartościowania pracy dozoru i przez dozór,

- postaw dozoru i załogi wobec możliwości ograniczenia poziomu ryzyka,

- postaw dozoru i załogi wobec formalnych norm bezpieczeństwa.

Wyniki wszelkich analiz prowadzonych w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem, ocena zagrożeń, stan wypadkowości i chorób zawodowych, przyczyny
i skutki tych zjawisk powinny być wprowadzone do ogólnie dostępnego systemu informatycznego w zakładzie, w formie gwarantującej dotarcie tych informacji do wszystkich pracowników zakładu.

Systemy szkolenia zawodowego i doszkalania powinny być we wszystkich formach unowocześnione i zmodyfikowane, zarówno dla pracowników fizycznych, osób dozoru jak i osób kierownictwa zakładu.

W pierwszej kolejności należy dokładnie zapoznać osoby kierownictwa z wdrażanym systemem zarządzania bezpieczeństwem. Ich wyniki powinny być uwzględniane przy awansach, zmianach płacowych i przekwalifikowaniach - jako swoista forma motywacji dla podniesienia skuteczności wdrażania zasad systemu zarządzania bezpieczeństwem.

WNIOSKI

1. Tworzenie bezpiecznych warunków pracy oraz motywacje do bezpiecznego działania powinny być traktowane nie tylko jako wywiązywanie się z obowiązku nałożonego przez prawo na pracodawcę, ale także jako źródło zwrotu zainwestowanych w bezpieczeństwo pracy, środków. Dlatego na bazie:

- własnych doświadczeń górnictwa polskiego,

- potencjału merytorycznego i doświadczeń ośrodków naukowych oraz praktyków,

- znajomości istniejącej struktury górnictwa oraz przewidywanej dalszej jego restrukturyzacji,

- znajomości stanu zakładów górniczych pod względem technicznym i organizacyjnym,

- znajomości warunków geologiczno - górniczych,

- znajomości stanu finansowego zakładów górniczych i gałęzi górnictwa,

- znajomości uwarunkowań społecznych,
należy dokonać wyboru najkorzystniejszych elementów występujących w systemach zarządzania bezpieczeństwem, przystających do naszych warunków i struktur, i dopracować się własnego systemu zarządzania bezpieczeństwem z uwzględnieniem specyfiki poszczególnych gałęzi górnictwa.

2. Zainicjowane w niektórych spółkach i zakładach górniczych, wdrożenia systemów lub elementów systemów zarządzania bezpieczeństwem, różnego autorstwa - jest celowe. Stwarza to bowiem możliwość oceny ich przydatności oraz pozwala w oparciu o pilotażowe wnioski i wyniki, wnieść merytoryczne i formalne uwagi do wybranego systemu zarządzania bezpieczeństwem, o którym mowa w następnym wniosku. Po dopracowaniu powinien być wdrożony raczej jednolity w skali górnictwa polskiego system zarządzania bezpieczeństwem pracy - gdyż stwarza to możliwość łatwego porównania nakładów i efektów.

Pilotażowe wdrożenia powinny być wdrożone tytułem prób we wszystkich gałęziach górnictwa w Polsce - celem ustalenia tych elementów, które w ogólnokrajowym wzorcu mogą kształtować się w sposób zróżnicowany dla zakładów górniczych poszczególnych branż.

3. Przyjmując, że wypracowanie systemu docelowego może być procesem kilkuletnim, należy propagować bezzwłoczne wdrażanie takich elementów istniejących już systemów, które są wspólne lub przystające do siebie.

4. System zarządzania bezpieczeństwem w zakładach górniczych powinien być:

- reformowalny i otwarty na nowe uzasadnione propozycje,

- dostępny dla wszystkich zakładów i ich pracowników.

5. Wdrożenie systemu powinno następować w pierwszej kolejności w zakładach górniczych, które same zgłoszą chęć jego wdrożenia, oraz w zakładach pilotażowych wytypowanych przez zarządy spółek lub właściciela.

6. System zarządzania bezpieczeństwem powinien obejmować zasady analizy ekonomicznej zagadnienia celem umożliwienia porównywalnego planowania i oceny efektów wdrażanych elementów systemu na tle kosztów tych wdrożeń i kosztów ogólnych zakładu.

Za możliwe do takiego wdrożenia należy uznać:

a) podniesienie rangi zagadnień bezpieczeństwa pracy i zdrowotności załóg na szczebel zarządzania w zakładzie górniczym, spółce i organach reprezentujących właściciela,

b) rozszerzenie, a w niektórych dziedzinach wdrożenie, analiz ryzyka celem ustalenia działań, metod i środków oraz kosztów obniżenia poziomu ryzyka,

c) potrzebę przeprowadzenia szkoleń dla osób kierownictwa i dozoru w zakresie przewidywanych kierunków zarządzania bezpieczeństwem oraz podniesienia skuteczności szkolenia zawodowego i dokształcania,

d) w wymiarze możliwym, wprowadzenie w oparciu o istniejące struktury i materiały “Księgi zarządzania bezpieczeństwem” i funkcji koordynatora ds. zarządzania bezpieczeństwem,

e) rozbudowanie lub zreorganizowanie systemów informatycznych w zakładzie umożliwiających wszechstronne informowanie o wynikach prowadzonych analiz, wdrażaniu systemu zarządzania bezpieczeństwem, oraz całości spraw związanych z wypadkowością, chorobami zawodowymi, ich przyczynami i skutkami dla zakładu pracy.