Organizacja i funkcjonowanie ratownictwa górniczego w Polsce

Działalność polskiego ratownictwa górniczego w formie zorganizowanej ma bogate, 90-letnie tradycje, zapoczątkowane powołaniem w 1907 r. z inicjatywy i funduszy Brackiego Stowarzyszenia Zawodowego w Tarnowskich Górach, Górnośląskiej Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego w Bytomiu. Stacja ta - jako jedna z pierwszych w świecie tego typu placówka podjęła skoordynowane wysiłki dotyczące organizacji ratownictwa górniczego, metodyki działań i wprowadzenia unowocześnienia sprzętu specjalistycznego oraz szkolenia personelu służb ratowniczych.

Współczesnym kontynuatorem tej humanitarnej działalności, której sukcesywny rozwój następował wraz z rozwojem górnictwa, zwłaszcza węglowego, rud
i surowców skalnych, jest Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego w Bytomiu.

Obszarem działalności współczesnego ratownictwa górniczego objęty jest cały polski przemysł górniczy: węglowy, rud, nafty i gazu oraz surowców chemicznych
i budowlanych.

Obecnie system polskiego ratownictwa górniczego może podjąć działania interwencyjne w każdym przypadku katastrofalnego zdarzenia czy awarii w kopalniach głębinowych, otworowych i odkrywkowych, potrafi również podejmować szeroko pojętą działalność profilaktyczną, zmierzającą do ochrony ludzi i stanowisk pracy przed skutkami zjawisk zagrażających ich bezpieczeństwu.

Podstawy prawne funkcjonowania ratownictwa górniczego.

Organizację i funkcjonowanie współczesnych służb ratownictwa górniczego w Polsce porządkuje ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. “Prawo geologiczne i górnicze” oraz wydane w wykonaniu upoważnienia zawartego w art. 78 ust. 1 pkt. 3 i 5 ustawy Rozporządzenie Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 8 lutego 1995 r. “w sprawie organizacji zadań i wyposażenia ratownictwa górniczego przedsiębiorcy i podmiotu zawodowo trudniącego się ratownictwem górniczym oraz prowadzenia akcji ratowniczych”.

Podstawowym przepisem “Prawa geologicznego i górniczego”, regulującym kwestie ratownictwa górniczego, jest art. 75. zobowiązujący przedsiębiorcę do:

- posiadania zorganizowanego ratownictwa górniczego,

- zapewnienia stałej możliwości udziału w akcji ratowniczej specjalistycznych służb Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego.

Struktura organizacyjna ratownictwa górniczego

Polskie ratownictwo górnicze tworzą:

- służby ratownictwa przedsiębiorców,

- Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego,

- inne podmioty zawodowo trudniące się ratownictwem górniczym, zwane jednostkami ratownictwa.

Zadaniem tych podmiotów jest niesienie niezwłocznej pomocy w razie zagrożenia życia lub zdrowia pracowników zakładu górniczego oraz innych osób znajdujących się w zakładzie górniczym, a także w razie zagrożenia bezpieczeństwa ruchu zakładu górniczego, powstałych w szczególności wskutek pożaru, wybuchu gazów lub pyłu węglowego, wyrzutów gazów lub skał, wdarcia się wody do wyrobisk, zawału, tąpnięcia, erupcji otworowej lub awarii energo-mechanicznej.

Służby ratownictwa przedsiębiorstw.

Służby ratownictwa przedsiębiorstw obejmują funkcjonujące w poszczególnych zakładach górniczych kopalniane drużyny ratownicze oraz odpowiednio wyposażone Kopalniane Stacje Ratownictwa Górniczego lub Kopalniane Punkty Ratownictwa Górniczego.

W Polsce działa:

- 80 kopalnianych stacji ratownictwa górniczego,

- 15 punktów ratownictwa górniczego,

- 8 magazynów urządzeń i sprzętu ratowniczego (zakłady wydobywające ropę naftową i gaz ziemny).

Drużynę ratowniczą zakładu górniczego stanowią: ratownicy górniczy, mechanicy sprzętu ratownicze-go oraz kierownik drużyny ratowniczej i jego zastępcy. Ponadto w skład drużyny ratowniczej zakładu górniczego wchodzą także, w charakterze specjalistów, osoby posiadające szczególne kwalifikacje w zakresie zwalczania zagrożeń górniczych i prowadzenia akcji ratowniczych, które wyznacza kierownik ruchu zakładu górniczego. Drużyny ratownicze podzielone są na zastępy ratownicze, stanowiące najmniejsze zespoły ratowników, które mogą samodzielnie wykonywać prace ratownicze.

Zastęp jest jednostką niepodzielną i składa się
z zastępowego oraz czterech ratowników. Przynależność do drużyny ratowniczej jest dobrowolna.

Ratownikiem górniczym może być osoba, która spełnia następujące warunki:

- ukończyła 21 lat, a nie przekroczyła 45 roku życia,

- ma co najmniej roczny staż pracy w zakładzie górniczym w danej specjalności,

- ma odpowiedni stan zdrowia oraz właściwe predyspozycje zawodowe i psychologiczne,

- ukończyła z pozytywnym wynikiem kurs dla ratowników górniczych.

Liczebność i skład drużyny ratowniczej w zakładzie górniczym ustala kierownik ruchu zakładu górniczego uwzględniając rodzaje, zakres i stopień zagrożeń występujących w zakładzie górniczym oraz liczbę pracowników zatrudnionych w ciągu doby pod ziemią.

Liczba ratowników w drużynie ratowniczej zakładu górniczego nie może być jednak mniejsza niż:

- 15 osób, w kopalni zatrudniającej pod ziemią do 500 pracowników w ciągu doby,

- 50 osób, w kopalni zatrudniającej pod ziemią od 501 do 2000 pracowników w ciągu doby,

- 70 osób, w kopalni zatrudniającej pod ziemią ponad 2 000 pracowników w ciągu doby.

Zasadniczymi zadaniami drużyn kopalnianych jest:

- prowadzenie akcji ratowniczych w kopalniach,

- utrzymywanie - w zależności od poszczególnych zagrożeń występujących w kopalniach odpowiednio przygotowanych i wyposażonych zastępów specjalistycznych,

- dbałość o odpowiednią ilość i jakość sprzętu ratowniczego, jak i stałą zdolność użytkową całego wyposażenia,

- podnoszenie i doskonalenie kwalifikacji ratowników, zarówno w zakresie zawodowym, jak i wykonywania prac ratowniczych,

- prowadzenie różnorakich prac profilaktycznych w kopalniach,

- utrzymywanie w kopalniach na każdej zmianie roboczej w pełnej gotowości do podjęcia akcji ratowniczej zastępów ratowniczych,

- udział w pogotowiu ratowniczym istniejących w okręgowych stacjach ratownictwa górniczego zgodnie z ustalonym w tym zakresie harmonogramem,

- udzielenie niezwłocznej pomocy na wezwanie drugiego zakładu górniczego.

Dla zapewnienia szybkiego przystąpienia do akcji ratowniczej kopalnianych drużyn ratowniczych, w podziemiach zakładów górniczych wydobywających kopaliny palne, na wszystkich zmianach w dniach pracy oraz w dniach wolnych od pracy utrzymywane są zastępy ratownicze dyżurujące (od jednego do trzech). Liczbę tych zastępów określa kierownik ruchu zakładu górniczego.

W strukturach służb ratowniczych, w każdej chwili, w stałej gotowości znajduje się łącznie we wszystkich zakładach górniczych około 100 zastępów ratowniczych (500 ratowników).

W ramach drużyn ratowniczych zakładów górniczych, w przypadkach uzasadnionych potrzebą zapewnienia bezpieczeństwa pracy utrzymywane są specjalistyczne zastępy ratownicze do wykonywania w czasie akcji ratowniczej prac, które wymagają szczególnych umiejętności, zwłaszcza obsługi specjalistycznego sprzętu i urządzeń.

Aktualnie utrzymywane są zastępy specjalistyczne do wykonywania prac:

- podwodnych,

- wiertniczych,

- w wyrobiskach pionowych i o dużym nachyleniu.

Jednostki ratownictwa.

W górnictwie polskim działają obecnie cztery podmioty zawodowo trudniące się ratownictwem górniczym (jednostki ratownictwa):

1. Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego (CSRG) w Bytomiu - utrzymywana jako przedsiębiorstwo państwowe; zabezpiecza zakłady górnictwa węgla kamiennego i innych surowców mineralnych.

2. Ratownicza Stacja Górnictwa Okręgowego (RSGO) w Krakowie - utworzenie jako służba ratownictwa przedsiębiorcy Polskiego Górnictwa Naftowego i Gazownictwa SA; zabezpiecza zakłady wydobywcze i poszukujące ropę naftową i gaz ziemny.

3. Oddział/Jednostka Ratownictwa Górniczo-Hutniczego (O/JRGH) w Lubinie - utworzona jako służba ratownicza przedsiębiorcy KGHM Polska Miedź SA; zabezpiecza kopalnie rud miedzi, kopalnie węgla brunatnego i kopalnie surowców mineralnych.

4. Okręgowa Stacja Ratownictwa Górniczego (OSRG) w Tarnobrzegu - utworzona jako służba ratownictwa przedsiębiorcy PP Kopalnie i Zakłady Przetwórcze “SIARKOPOL”; zabezpiecza kopalnie siarki.

Do zadań jednostki ratownictwa oprócz niesienia pomocy zakładom górniczym należy w szczególności:

• organizowanie i prowadzenie kursów szkoleniowych z zakresu ratownictwa górniczego,

• przeprowadzanie ćwiczeń z zakresu ratownictwa górniczego,

• przeprowadzanie badań lekarskich ratowników górniczych,

• badanie i opiniowanie sprzętu ratowniczego,

• wykonywanie specjalistycznych analiz chemicznych powietrza,

• wywiązywanie się z zadań wynikających z umów zawartych z przedsiębiorcami.

Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego.

Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego (CSRG) jest przedsiębiorstwem użyteczności publicznej. Organem założycielskim Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego jest Minister Skarbu Państwa.

Centralna Stacja Ratownictwa Górniczego wykonuje swoje zadania przy pomocy specjalistycznych służb górniczych pogotowi ratowniczych dyżurujących w okręgowych stacjach ratownictwa górniczego.

Do wykonania prac ratowniczych, wymagających zastosowania specjalistycznych technik ratowniczych, w Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego funkcjonują pogotowia specjalistyczne:

1. pomiarowe – do pomiaru parametrów fizykochemicznych i gazów pożarowych oraz oceny stopnia wybuchowości mieszanin gazowych,

2. do inertyzacji powietrza kopalnianego,

3. pożarowo - pianowe do wykonywania prac ratowniczych przy zwalczaniu pożarów podziemnych, wymagających zastosowania sprzętu
i urządzeń do podawania pian gaśnicowych oraz izolacji wyrobisk, górotworu i zrobów,

4. zawałowo-wiertnicze do prowadzenia prac ratowniczych związanych z ratowaniem ludzi uwięzionych pod zawałem lub odciętych od czynnych wyrobisk wskutek tąpnięcia lub zawału,

5. wodne – do usuwania skutków wdarcia się lub niekontrolowanego dopływu do wyrobisk wody albo wody z luźnym szlamem,

6. przewoźnych wyciągów ratowniczych do ewakuacji pracowników lub prowadzenia innych prac w szybach lub otworach wiertniczych wielkośrednicowych oraz prowadzenia prac awaryjno-rewizyjnych i kontrolowanych, zarówno w szybach, jak i otworach wielkośrednicowych.

W strukturze organizacyjnej CSRG utrzymywanych jest 7 Okręgowych Stacji Ratownictwa Górniczego (OSRG) w: Bytomiu, Jaworznie, Sosnowcu, Tychach, Wałbrzychu, Wodzisławiu i Zabrzu, które są oddziałami terenowymi.

Ich rozmieszczenie i usytuowanie zapewnia szybką pomoc zabezpieczanym kopalniom.

W skład pogotowia ratunkowego OSRG wchodzą:

- kierownik zastępów ratowniczych,

- 2 zastępowych, w tym co najmniej 1 osoba dozoru,

- 9 ratowników,

- mechanik sprzętu ratowniczego - ratownik górniczy,

- lekarz - ratownik górniczy,

- specjalista jednostki ratownictwa, mający kwalifikacje do prowadzenia prac ratowniczych.

Pogotowia te, wyposażone w odpowiedni sprzęt i środki transportu, na wezwanie mają obowiązek natychmiastowego udania się do zakładu górniczego, w którym zachodzi potrzeba prowadzenia akcji ratowniczej.

W ramach CSRG działa też służba medyczna ratownictwa górniczego.

Służbę tę stanowią:

- Specjalistyczny Ośrodek Badań Lekarskich, wykonujący badania lekarskie ratowników górniczych,

- przychodnie lekarskie przy Okręgowych Stacjach Ratownictwa Górniczego,

- lekarze - ratownicy górniczy, przewidziani do udzielenia pomocy lekarskiej w czasie akcji ratowniczych.

Nadzór i kontrolę nad ratownictwem górniczym w zakładach górniczych sprawują organy państwowego nadzoru górniczego.

W ramach sprawowania nadzoru i kontroli organy te w zależności od konkretnych warunków pracy występujących u danego przedsiębiorcy, (tj. przy uwzględnieniu rodzaju zakładu górniczego, warunków geologiczno-górniczych, występujących zagrożeń górniczych itp.) mogą zwolnić przedsiębiorcę, w całości lub w części, z obowiązku posiadania zorganizowanego ratownictwa górniczego oraz zapewnienia stałej możliwości udziału w akcji ratowniczej specjalistycznych służb Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego.

Organy te mogą także nakazać przedsiębiorcy dokonanie koniecznych zmian w organizacji i wyposażeniu ratownictwa górniczego.

Za stan ratownictwa górniczego w zakładzie górniczym odpowiada kierownik ruchu zakładu górniczego. W przypadku podejmowania akcji ratowniczej w kopalni, kierownictwo tej kopalni zobowiązane jest do organizacji i zarządzania tą akcją oraz ponosi wszelką odpowiedzialność za sprawny i bezpieczny przebieg prac ratowniczych.

Służby ratownicze uczestniczące w akcji, bez względu na szczebel organizacyjny do jakiego należą, są absolutnie podporządkowane decyzjom kierownika akcji. Całością akcji ratowniczej kieruje jednoosobowo wyłącznie kierownik ruchu zakładu górniczego lub jego zastępca. Osoby służb ratowniczych jednostek ratownictwa pełnią rolę doradczą w sztabie lub w bazie ratowniczej na dole kopalni.

Kierownik akcji w przypadkach szczególnych ma prawo podejmowania decyzji dotyczących wykonywania prac ratowniczych z naruszeniem zasad zawartych, w obowiązujących przepisach, jeżeli uzna, że wymaga tego bezpieczeństwo ludzi lub zakładu górniczego. Decyzje w tym zakresie podejmuje samodzielnie, ale muszą one być zgodne z obowiązującymi zasadami techniki górniczej.

Dla prowadzenia akcji ratowniczych ustalone są szczegółowe zasady postępowania. Dotyczą one zarówno jej technicznego prowadzenia, jak również spraw organizacyjno-taktycznych. Regulują postępowanie zarówno tych, którzy mają obowiązek kierowania akcjami ratowniczymi, jak i tych, których zadaniem jest ścisła realizacja planu likwidacji powstałego zagrożenia.

Przy zarządzaniu akcją ratowniczą operuje się pojęciem (osób) kierownictwa akcji. Należy przez to rozumieć osoby z terenu kopalni i kompetentnych instytucji zewnętrznych, które mogą służyć głosem doradczym dla osób, decyzje te podejmujących.

Pojęcie kierownictwa akcji w niczym nie narusza pojęcia kierownika akcji i jego jednoosobowych uprawnień w podejmowaniu decyzji.

Charakteryzuje ono szczebel zarządzania w czasie akcji ratowniczej, który - niezależnie od poleceń wykonawczych - wypracowuje metody działań, dostosowując je do konkretnych i zmieniających się sytuacji, sugeruje poszczególne optymalne rozwiązania kierownikowi akcji, analizując sytuacje w celu określenia działań rokujących maksymalnie efektywne skutki.

W tak rozumianym kierownictwie akcji mieszczą się funkcje:

- kierownika akcji,

- kierownika akcji na dole,

- kierownika bazy ratowniczej,

- sztab akcji.

W ramach tych funkcji zawarta jest całość problematyki, jaka musi być uwzględniona w czasie akcji ratowniczej.

Jest sprawą obojętną, na jakim szczeblu zarządzania w kierownictwie akcji opracowana zostanie trafna decyzja czy metoda działania.