Celem projektu jest zbadanie programów alternatywnej duchowości i związanych z nimi koncepcji odnowy – świata, Polski, religii i człowieka, które rozwijały się poza środowiskami oficjalnych Kościołów chrześcijańskich na Śląsku Cieszyńskim od końca XIX stulecia do lat siedemdziesiątych XX wieku. Przedmiotem projektowych badań będzie również wskazanie na specyficznie polskie źródła i realizacje tej nowoczesnej duchowości.

Przeprowadzone badania wstępne pozwalają przyjąć hipotezę, że polska duchowość alternatywna w tym regionie stanowi swoistą syntezę tradycji romantycznych, wielkiego zainteresowania ludowością, a jednocześnie postulatów nowej nauki, charakterystycznych dla pozytywizmu, następnie popularnych w kulturze Zachodu ruchów ezoterycznych, przede wszystkim teozofii i spirytyzmu, a także indywidualistycznej wykładni chrześcijaństwa. Zasadność tej hipotezy zamierzamy zweryfikować, gromadząc i badając duży korpus źródeł archiwalnych związanych z tymi środowiskami.

Programy głoszone we wszystkich środowiskach alternatywnej duchowości Śląska Cieszyńskiego były zazwyczaj zogniskowane wokół oczekiwania Nowej Ery i związanej z nią idei głębokiej transformacji człowieka i świata. Jej nadejście wiązano również z odrodzeniem Polski, jej państwowości i kultury oraz z podkreśleniem jej roli w dziejowym procesie przemian. Dlatego też działania ludzi zainteresowanych niszowymi koncepcjami duchowości na interesującym nas obszarze przeradzały się w bardzo konkretne programy odnowy różnych aspektów życia. W tym kontekście duchowość traktowano jako przeciwwagę i uzupełnienie instytucjonalnej religijności. Propagowano zdrowy styl życia opierający się na uprawianiu ćwiczeń fizycznych, wprowadzaniu zdrowej i zbilansowanej diety, codziennej dyscypliny, nierzadko medycyny alternatywnej, etc. Wszystkie te zainteresowania znalazły żywe odbicie w działalności wydawniczej, obejmującej druk czasopism, różnorodnych książek, w tym poradników i powieści, a także druków ulotnych i innych źródeł.

Warto zauważyć, że większość liderów alternatywnych nurtów duchowości w międzywojniu była zwolennikami przyłączenia Śląska do Polski, a także uznawała wiodącą (także w sensie duchowym) rolę marszałka Józefa Piłsudskiego. Wybuch II wojny światowej, a następnie czasy komunizmu wyznaczyły kres tej postaci alternatywnej duchowości. Jej zwolennicy, którzy przeżyli okupację, byli niejednokrotnie prześladowani przez komunistyczne służby. Także na terenie Czechosłowacji większość alternatywnych stowarzyszeń została po wojnie zawieszona lub rozwiązana. Mimo to wiele wątków międzywojennych programów odnowy przetrwało, chociaż na razie trudno w tym przypadku mówić o jednoznacznej ciągłości czy kontynuacji.

Po wojnie wielu przedstawicieli alternatywnej duchowości okazało się zaangażowanymi członkami lokalnych społeczności. Zakładali oni placówki pamięci, mieli swój udział w organizacji szkół i zespołów ludowych. Ważny kontekst tych działań wyznaczyła propagowana przez ówczesne władze rekonstrukcja kultury ludowej. Na przykład Andrzej Podżorski w 1964 roku założył Muzeum Beskidzkie w Wiśle, mające na celu nie tylko zachowanie tradycji, lecz także kształtowanie kolejnych pokoleń zaangażowanych społeczników. W 1953 roku Stanisław Hadyna założył popularny w tym okresie Zespół Pieśni i Tańca „Śląsk”. Do jego inspiracji należały zarówno przekazy ludowej kultury i mitologii, charakterystycznej dla omawianego regionu, jak i elementy wywodzące się z alternatywnej duchowości.

Lata siedemdziesiąte XX wieku wyznaczyły kres wspomnianego sposobu myślenia. Z czasem pojawiły się rozmaite koncepcje związane z ruchem New Age, które zupełnie zerwały z wcześniejszą, specyficznie polską formułą alternatywnej duchowości. W obydwu podejściach wspólne pozostało zogniskowanie na indywidualistycznych praktykach oraz oczekiwanie Nowej Ery. Jednakże w propozycji zaadaptowanej z Zachodu, zabrakło zarówno podkreślania wagi chrześcijaństwa, jak i wartości narodowych.

W badaniach projektowych chcemy przybliżyć kluczowe dla alternatywnej duchowości Śląska Cieszyńskiego idee, działania i praktyczne programy. Zamierzamy też wskazać na znaczenia obecnej w tym nurcie idei polskości, ustalić wpływ kulturowy tego zjawiska na życie społeczno-gospodarcze w przed- i powojennej Polsce, a także zidentyfikować oddziaływanie  rozwoju alternatywnych form duchowości na intensyfikację wymiany kulturowo-społecznej.

Nasze badania stanowią kontynuację prac prowadzonych już wcześniej, m.in. w projekcie Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki „Kultura polska wobec zachodniej filozofii ezoterycznej w latach 1890-19390 (0186/NPRH4/H2b/83/2016), a także w ramach działalności naukowej Polskiego Stowarzyszenia Badań nad Zachodnim Ezoteryzmem.             

     Izabela Trzcińska