SYSTEMY SENSORYCZNE CZŁOWIEKA

Systemy sensoryczne człowieka, których efektami są np.: wrażenia, uczucia, świadomość, nie odzwierciedlają dokładnie świata fizycznego, lecz reagują jedynie na te aspekty środowiska, które są ważne dla naszego przeżycia. Dostarczają zatem tę ilość informacji o otoczeniu, która jest wystarczająca by tylko przetrwać, a nie zrozumieć świat. Dlatego też nie wszystkie zmysły człowieka rozwinęły się w sposób maksymalny (np. bardzo mała zdolność do detekcji pola elektrycznego, promieniowania podczerwieni, infra-, czy ultra- dźwięków). Przewaga człowieka nad innymi stworzeniami polega na wzbogaceniu mechanizmów przetwarzania informacji (silny rozwój obszarów asocjacyjnych), a nie na zwiększaniu ilości jej dopływu. Powstające w korze asocjacyjnej (kojarzeniowej) wrażenia zmysłowe są świadome. Do kory asocjacyjnej prowadzi główna droga czuciowa. Na różnych jej poziomach odchodzą drogi boczne do innych układów system nerwowego, stanowiąc połączenia z układem:

• wegetatywnym i motorycznym (zamykanie prostych łuków odruchowych),
• czucia trzewnego (informacje przekazywane wprost do ośrodków układu wegetatywnego bez angażowania świadomości),
• rozlanej projekcji realizowanej w tzw. tworze siatkowatym (stan wzmożonej czujności i uwagi - informacje sensoryczne są otrzymywane z dróg wstępujących i zwrotnie - z kory mózgowej),
• limbicznym, którego główną funkcją jest regulacja procesów emocjonalnych i motywacyjnych oraz wartościowanie percepcji informacji (proces uczenia się i zapamiętywania).

Cechami wspólnymi procesu percepcyjnego wszystkich systemów sensorycznych są:

• wykrycie (recepcja) bodźca przez komórki zmysłowe lub nerwowe, charakterystycznego dla danego, jednego lub kilku narządów,
• przetworzenie energii bodźca w tzw. potencjał błonowy komórki zmysłowej,
• przekształcenie potencjału receptorowego w potencjał czynnościowy,
• przesyłanie tak przekształconej informacji poprzez aksony do centralnego (ośrodkowego) systemu nerwowego,
• hierarchiczna organizacja przesyłu informacji w drogach czuciowych (pomiędzy receptorem, a korą asocjacyjną),o coraz większym stopniu złożoności,
• synteza odbioru w jednolite wrażenie zmysłowe, które ma miejsce na najwyższym piętrze systemu nerwowego, w tzw. świadomym odczuciu,
• możliwe są dwa rodzaje przesyłu informacji: jednokierunkowo i zwrotnie,
• ilość ośrodków pośredniczących w drodze czuciowej może być różna.

W/w procesy mogą być realizowane przez:

1. jedną i tę samą komórkę (np. zmysł węchu),
2. przez różne komórki i ich połączenia synaptyczne.

Wartość amplitudy potencjału receptorowego zależy od:

• energii przekazywanego bodźca która realizowana jest przez częstość potencjału czynnościowego,
• wartości progowej pobudliwości,
• sprzężenia zwrotnego na drodze przekazu informacji, którego efektem jest regulacja progu pobudliwości komórek zmysłowych,
• reakcji jedynie na zmienną wartość bodźca (wartości stałe nie są odbierane),
• paralelność zjawisk (przekaz równoczesny kilku rodzajów informacji np.: kształtu, barwy, prędkości ruchu itp.),
• zdolność adaptacji (w początkowej fazie bardzo silna reakcja, która z upływem czasu maleje, prowadząc do częściowego zaniku percepcji),
• rodzaju bodźca - monotonne, powtarzające się bodźce, nie mające znaczenia dla organizmu ulegają zanikowi w świadomej percepcji (tzw. habituacja).

Niezależnie od rodzaju energii receptor reaguje zmianą potencjału, jaka powstaje pod wpływem działającego bodźca. Wartość ta nosi nazwę potencjału generującego. Receptory mogą być pobudzane albo jednym, albo kilkoma rodzajami energii, ale wówczas, kiedy ich intensywność jest odpowiednio duża. Bodźce, na które receptor reaguje najłatwiej, zwane są adekwatnymi lub swoistymi. Z receptora, informacja jest przekazywana do dośrodkowych (afarentnych) włókien nerwowych, których liczba rozgałęzień może być różna. Pojedyncze włókno, którego rozgałęzienia łączą się z licznymi receptorami nosi nazwę fizjologicznej jednostki (np. czucie). Ma ono określone pole recepcyjne, czyli obszar, który może być pobudzony. Sąsiadujące ze sobą pola mogą zachodzić na siebie. We włóknie nerwowym występuje potencjał czynnościowy, którego wartość jest stała. Natomiast wartość potencjału występująca w receptorze (tzw. generującego) zależy od intensywności bodźca i rośnie wraz z jej wzrostem. Po osiągnięciu tzw. potencjału progowego, potencjał generujący wyzwala impuls nerwowy. Potencjał generujący jest zmianą miejscową, nie rozprzestrzeniającą się, szybko zanikającą wraz ze wzrostem odległości od miejsca powstania. Dla jego powstania, duże znaczenie ma szybkość narastania wartości bodźca. Po osiągnięciu wartości maksymalnych, potencjał generujący maleje do zera, mimo dalszego działania bodźca. Wyzwala on przy tym wyładowanie im- pulsów nerwowych, co jest efektem ostatecznym czynności receptora. In- formacja zawarta w impulsie jest przekazywana dalej do ośrodkowego systemu nerwowego. Intensywność bodźca wyrażana jest w postaci częstości impulsów. W wielu receptorach, częstość ta (tzn. wartość wrażenia) jest proporcjonalna do logarytmu podniety. Powyżej maksymalnej wartości potencjału, przekazywanie informacji staje się nie możliwe. Receptory danej populacji mają różny próg pobudliwości. Bodziec o stopniowo zwiększającej się intensywności pobudza coraz większą liczbę receptorów. Zjawisko uczynniania receptorów wraz ze wzrostem intensywności nosi nazwę rekrutacji receptorów. Podczas utrzymującego się drażnienia receptorów daje się zauważyć zjawisko spadku wielkości potencjału generującego. Zachodzi to na skutek adaptacji danego receptora. Może być to proces wolno, lub szybko zachodzący. Tabela 1 podaje rodzaj reakcji receptora w zależności od czynnika go pobudzającego, a tabela 2 - ogólną charakterystykę analizatorów.

... Tabela 15.1.

Typy i lokalizacja receptorów człowieka oraz rodzaj czynnika, na który reagują

Pomimo tak wyraźnego zróżnicowania zmysłów człowieka, posiadają one pewne cechy wspólne, takie jak:

• bardzo duża zdolność redukcji strumienia informacji (10⁶ i więcej).
• kryterium selekcyjne stanowi biologiczna ważność bodźca
• reakcja systemu informacyjnego jedynie na bodźce zmienne w czasie
• czułość 2 głównych zmysłów człowieka doprowadzona do granicy praw natury (np. dla słuchu, wartość poniżej progu pobudzenia mają już jedynie oscylacje cieplne molekuł powietrza),
• duża rozpiętość pomiędzy minimalną i maksymalną wartością bodźca
• logarytmiczna zależność wrażenia zmysłowego

... Tabela 15.2.

Ogólna charakterystyka analizatorów człowieka

...

Proces widzenia

Proces widzenia realizowany jest u człowieka przez jeden z głównych zmysłów, za pośrednictwem którego odbiera on około 90% ogółu napływających informacji. W zmyśle tym można wyróżnić część wykonawczą, rolę której pełni układ optyczny oraz część percepcyjną, która wchodzi w skład systemu nerwowego. Rys. 15.1. przedstawia elementy składowe układu optycznego. Każda z części tego narządu ma do spełnienia pewną funkcję. I tak:

• rogówka wraz z soczewką mają zdolność załamywania promieni świetlnych (tzw. refrakcja),
• źrenica reguluje ilość przedostającego się do oka światła,
• tęczówka kieruje źrenicą,
• soczewka odpowiada za ostrość widzenia, poprzez zmianę swej geometrii,
• mięśnie rzęskowe odpowiadają za zbieżność oczu ,
• siatkówka stanowi zbiór elementów rejestrujących i częściowo przetwarzających bodźce świetlne,

...

Rys. 15.1. Elementy składowe narządu optycznego człowieka

Pierwsze ogniwo systemu percepcyjnego stanowią receptory, które są zlokalizowane na siatkówce. W śród nich można wyróżnić dwa rodzaje:

• pręciki, które reagują na natężenie światła i rozlokowane są na obrzeżu siatkówki,
• czopki - zapewniają widzenie barw (tzw. dzienne), reagują na długość fali świetlnej (l) i charakterystyczne niejednorodności obrazu (węzły, kontury itd.).

Główne informacje o szczegółach obrazu pochodzą z tzw. dołka środkowego. Wyścielony on jest gęsto czopkami. Daje się zauważyć spadek gęstości czopków od dołka środkowego do brzegów siatkówki (wzdłuż promienia). Wraz ze zmianą gęstości rozkładu czopków zmniejsza się ostrość widzenia. Największa jest dla dołka środkowego obejmująca kąt widzenia 1^o .Wartość kąta widzenia zmienia się w zależności od przyjętej przez człowieka pozycji ciała. Rysunek 9.3., w rozdziale 9. przedstawia tę zależność.

Obraz "widziany" przez mózg ma dość luźny związek z obrazem rzutowanym na siatkówkę oka. W układzie optycznym oka dochodzi do odwrócenia obrazu świata. Najszybciej i najbardziej skutecznie wyróżniane są przez analizator wzrokowy struktury linearne obrazu. Zlokalizowane w siatkówce oka komórki zmysłowe:

• wydobywają określone lokalne cechy analizowanych obrazów,
• dokonują ich przetwarzania,
• uwypuklają takie elementy informacyjne jak: krawędzie, załamania, rozgałęziania, skrzyżowania linii i inne wyróżniające się niejednorodnością przestrzenną rozkładu jasności i barwy.

Stamtąd informacje przekazywane są przez nerw wzrokowy do kory mózgowej poprzez poszczególne piętra systemu nerwowego w sposób kierunkowy. Sterowanie układem optycznym odbywa się z wyłączeniem świadomości. Pozwala to na dostrajanie się oka do kolejnych wymagań. Impulsy nerwowe docierają do lewej lub prawej półkuli mózgu wg. podziału połówek pola widzenia tzn. obrazy widziane obydwoma oczami w lewej połowie pola widzenia docierają do prawej półkuli i na odwrót. Dlatego też obraz przedmiotów, którymi można manipulować prawą ręką trafia do półkuli sterującej ruchami tejże ręki tzn. lewej. Podobnie, do tej samej półkuli trafiają informacje wzrokowe, słuchowe i dotykowe. Mogą zatem być łatwiej kojarzone i koordynowane (widoczne to jest zwłaszcza w przypadkach patologicznych).

Właściwości procesu widzenia

O jakości widzenia użytecznego decydują właściwości narządu wzroku, cechy sygnału i czynniki fizyczne środowiska zewnętrznego, w jakim się ten proces odbywa. Ogólnie można by określić je następująco:

1. Widzenie nie jest procesem natychmiastowym. Potrzebny jest pewien czas, by nastąpiła reakcja na obraz, a kiedy on zaniknie, wrażenie utrzymuje się jeszcze chwilę (dziesiętne części sekundy).

2. Narząd wzroku jest zmysłem, który w sposób najbardziej widoczny realizuje cechę systemu percepcyjnego jaką jest zmienność w czasie napływającej informacji. Na siatkówce oka odwzorowywany jest obraz, wówczas, jeżeli wartość napływającej informacji jest zmienna w czasie. Zmienność ta może być realizowana przez minimalne ruchy gałki ocznej, zwane fiksacją wzroku. Uzyskane informacje bieżące jak i poprzednie, z różnych położeń oka (fiksacji) są wykorzystywane łącznie. Oko w ciągu 1 s. wykonuje kilka ruchów w czasie t<1/20 s. Unieruchomienie gałki ocznej powoduje zanikanie (zaciemnianie) obrazu (dowodem na to jest brak obrazu naczyń krwionośnych w dnie oka - plamka żółta).
3. Spostrzegawczość - polega na dostrzeganiu niewielkich zmian w ogólnym wyglądzie przedmiotów i zjawisk oraz na dostrzeganiu licznych szczegółów niełatwych do wyodrębnienia. Zależy od właściwości psychofizycznych od- biorcy, cech bodźca i kanału transmisji oraz struktury przestrzennej i czasowej pola widzenia.
4. Ostrość widzenia - rozpoznawanie najmniejszych obserwowanych szczegółów. Punktem odniesienia jest możliwość rozpoznawania dwóch elementów (punktowych) pod kątem 1 minuty łukowej z odległości 5 m, lub 10 sekund kątowych, co odpowiada kropce o średnicy 0,5 mm widzianej z odległości 10 m. Ostrość widzenia zmienia się wraz z warunkami ciążenia. Przy braku ciążenia ostrość jest największa, gdyż warunki te ułatwiają ciągłą oscylacją gałki ocznej (tzw. fiksacja).
5. Związek czasu i intensywności bodźca, charakterystyczny dla wszelkich procesów fotochemicznych. Oko reaguje na ogólną sumę działającej energii. Dlatego też to samo wrażenie można uzyskać zwiększając czas oddziaływania bodźca, przy równoczesnym zmniejszeniu jego intensywności.
6. Akomodacja, czyli zdolność nastawcza układu optycznego oka (soczewki) umożliwiająca widzenie ostre z różnej odległości. Przyjmuję się dwa charakterystyczne położenia soczewki:

• punkt bliży, czyli najbliższy punkt o dobrej ostrości oka,
• punkt dali, czyli najdalszy punkt o dobrej ostrość.

Na akomodację ma wpływ: wiek, zmęczenie i natężenie oświetlenia. Wraz ze zmniejszaniem się natężenia oświetlenia, punkt dali się przybliża, a bliży - oddala. W zależności od wieku punkt bliży kształtuje się następująco:

... TABELA 15.3.

Zależność punktu bliży od wieku człowieka

7. Adaptacja, czyli zdolność dostosowywania się wrażliwości siatkówki do warunków oświetlenia (regulacja fotochemiczna).Czas adaptacji jest tym dłuższy im większy jest stosunek luminancji (światło księżyca i słońca zmienia się w stosunku 1:10000000). Analogicznie do krzywych izofonicznych słuchu, te same wrażenia wzrokowe mają charakter warstwowy, uwzględniające zależność od natężenia i długości fali.
8. Zbieżność oczu (konwergencja), czyli zdolność kierowania obojga oczu na jeden punkt. Przy prawidłowej reakcji na obu gałkach powstają dwa obrazy, które nakładają się na siebie zostają skojarzone jako pojedynczy obraz.
9. Stereoskopowość, czyli poczucie głębi, polega na postrzeganiu trójwymiarowym przedmiotów i ich przestrzennego rozmieszczenia. Zdolność ta wynika z faktu patrzenia na obraz każdym okiem pod nieco innym kątem. Oceniana jest różnica obrazów powstających na obu gałkach na podstawie takich spostrzeżeń jak:

• wzajemny stosunek wielkości przedmiotów,
• względna szybkość ruchu oddalonych przedmiotów,
• położenie jednych w stosunku do drugich,
• względna luminancja,
• ostrość widzenia.

10. Widzenie barwne, czyli zdolność reakcji na różną długość fali świetlnej (l). W zależności od natężenia oświetlenia zmienia się wrażliwość oka na barwy. Dla widzenia "nocnego", najlepszą widzialnością odznaczają się długości odpowiadające barwienie niebiesko-zielonej, a dla widzenia "dziennego" - pomarańczowej. Im bardziej długość fali zbliżona jest do granic zakresu promieniowania świetlnego, tym słabsze wywołuje wrażenie wzrokowe. Stwierdzono, że można zastosować podział na 3 rodzaje czopków, których reakcja przypada na następujące zakresy l: typu A - 440-450 nm (niebieska), typu B - 530-540 nm (zielona), typu C - 560-580 nm (czer- wona). Zaburzenia rozpoznawania barw kształtują się różnie w zależności od płci, 8% przypadków notuje się u mężczyzn i 0,04% - u kobiet. Widzenie barwne jest możliwe jedynie w pewnym zakresie wartości natężenia światła. Zarówno poniżej dolnej i powyżej górnej granicy oko traci swą właściwość widzenia barwnego. Wrażliwość na kontrasty barwne i luminancji jest zleżna od :

• wielkości oglądanych przedmiotów,
• stopnia skontrastowania - czyli różnic względnych,
• czasu obserwacji,
• warunków oświetlenia,
• sposobu rozmieszczenia elementów w całości.

11. Analiza obrazu nie jest szczegółowa lecz ogólna. 10% pola widzenia (peryferyjna część oka) dostarcza informacji o ruchu obrazu.
12. Rozpoznawanie obrazów:

• proces interpretacji można uczynić w pełni świadomy, przez zastosowanie pełnej informacji,
• złudzenia optyczne w przypadku:

• obrazów pozbawionych znaczenia,
• możliwości konkurencyjnej obrazu,
• usunięcie pewnych elementów obrazu,
• dopasowywanie do wzorca,
• znaczenie reguł (np. analiza przecięć i rozczłonkowanie obrazu w dowolny sposób),
• efekty następcze (ciągłość, ruch, zmiana jego kierunku, barwy),
• utrzymywanie się obrazu stałego mimo jego zmienności w czasie,
• złudzenie ruchu sygnału wywołane przemiennością jego położenia,

• zatrzymanie obrazu - zjawisko jego zanikania,
• spostrzeganie przestrzeni:

• odległość przedmiotu, a jego wielkość,
• ta sama wielkość, a inny kąt widzenia,
• zmiana struktury powierzchni widzianej z różnych odległości i pod różnym kątem,
• zbieganie linii (krawędzi), a wymiarowość przedmiotu,
• zmiana gradientu odstępów między elementami, a informacja o odległości i kątach,
• stopień rozbieżności kątów daje informację o położeniu przedmiotu w przestrzeni,
• znaczenie reguł i kontekstu (integracja informacji w spójną całość),

...

Proces słyszenia

Proces komunikowania się człowieka z otoczeniem zachodzi poprzez narząd słuchu i mowy. Jest to tzw. dwu kierunkowa łączność. Proces mówienia zależy w dużym stopniu od prawidłowego funkcjonowania narządu słuchu..

Słuchanie - tj. proces koncentrowania się na wybranym dźwięku, ze wszystkich, które do nas docierają.

Porozumiewanie się - wysyłanie i odbiór sygnałów o określonym znaczeniu. Słuch - tj. zmysł sondujący, kontaktujący i alarmujący.

Narząd słuchu można podzielić pod względem:

• anatomicznym lub funkcjonalnym na 3 odrębne części: zewnętrzną, środkową i wewnętrzną,
• sposobu obróbki dopływających informacji na: transmisyjną i percepcyjną.

Transmisja - tj. sposób przewodzenia energii akustycznej do nerwu słuchowego, natomiast percepcja - tj. odbiór dźwięków, czyli przekształcenie energii, przekazywanej przez falę akustyczną, na bodziec nerwowy, wraz z jego analizą na różnych piętrach systemu nerwowego. Transmisja może dokonywać się dwoma drogami:

1. drogą powietrzną (PP) poprzez: małżowinę, zewnętrzny przewód słuchowy, jamę ucha środkowego, okienko okrągłe i owalne, błony i płyny ucha wewnętrznego, aż do narządu spiralnego,
2. drogą kostną (PK) poprzez powierzchnię i kości czaszki, puszkę kostną błędnika i płyny ucha wew. Można wyróżnić 2 typy tego przewodnictwa:

• bezpośrednie, jeżeli element drgający bezpośrednio jest przyłożony do kości czaszki,
• pośrednie, jeżeli powierzchnia czaszki jest pobudzona do drgań przez falę akustyczną.

Bodziec docierający do ucha poprzez (PK) bezpośrednie jest o 30 -40 dB słabszy niż drogą powietrzną, a o 50-60 dB - w przypadku (PK) pośredniego, gdyż fale akustyczne są tłumione przez miękkie powłoki czaszki. Dla potrzeb praktycznej audiologii, w schemacie klinicznym, za linię graniczną między częścią przewodzącą a odbiorczą, przyjmuje się granicę dwóch okienek: owalnego i okrągłego (nie zalicza się już do tego płyny i błony ucha wewnętrznego).

Funkcjonalny podział narządu słuchu

Ucho zewnętrzne ma do spełnienia następujące funkcje:

• transmisyjną:
  • zbieranie i skierowanie fal na określoną powierzchnię,
  • określenie kierunkowości źródła - słyszenie dwuuszne,

• ochronną: zabezpiecza błonę bębenkową (jej sprężystość) przed wpływem zmiennych warunków atmosferycznych,
• początkowych transformacji - przewód słuchowy:
  • pełni rolę rezonatora ze względu na swą geometrię,
  • podwyższa poziom ciśnienia o 5-10dB dla dźwięków w zakresie 2-5,5 kHz
  • zwiększa ciśnienie akustyczne przy błonie bębenkowej w porównaniu do przeciwległego końca przewodu na skutek jego zwężenia.

Funkcje ucha środkowego:

• transmisyjna - przenoszenie energii z jednego ośrodka poprzez układ kostny do drugiego, różniących się znacznie swymi właściwościami (powietrze i ciecz o dużej lepkości),
• transformacyjne:
  • zamiana energii akustycznej na mechaniczną i mechanicznej na zmiany ciśnienia w cieczy,
  • wywołanie wyraźnych wrażeń słuchowych przez stosunkowo małe siły, co umożliwia konstrukcja układu 3 kosteczek (długość ramion dźwigni),
  • 15-to krotne zwiększenie ciśnienia na błonę okienka owalnego w porównaniu do ciśnienia wywieranego na błonę bębenkową, wynikające ze stosunku powierzchni błon obu okienek,
• ochronne:
  • wyrównywanie ciśnień po obu stronach błony bębenkowej przez wykorzystanie trąbki słuchowej (Eustachiusza),
  • przed działaniem nagłych, silnych dźwięków o odpowiednio długim czasie trwania, przez 2 mięśnie śróduszne (jeden zwiększa sztywność błony bębenkowej, wciągając ją do środka ucha środkowego, drugi osłabia połączenie ucha środkowego z wewnętrznym, przez zmianę drgań strzemiączka).

Ucho zewnętrzne i środkowe służą do wzajemnego dopasowania impedancji dwóch ośrodków: powietrza i cieczy.

Funkcje ucha wewnętrznego:

• transmisyjna:
  • przenoszenie drgań mechanicznych z błony okienka owalnego na komórki czuciowe przez zmianę ciśnienia perylimfy,
  • przepływ impulsów elektrycznych z receptorów do nerwu słuchowego (narząd Cortiego), a następnie poprzez kolejne piętra systemu nerwowego do mózgu,
• transformacyjna:
  • zamiana naprężeń zginających powstałych w błonie podstawnej na detekcję impulsową o charakterze nieliniowym,
  • w czasie przetwarzania naprężeń, komórki rzęskowe dokonują uśredniania sygnału ze stałą czasową ~ 0,01sek. i generują impulsy w sposób losowy,
  • warunkowanie dynamiki całego systemu słuchowego przez błonę podstawną,
  • analiza częstotliwości dźwięku (miejsce wychylenia błony podstawnej),
  • identyfikacja prostych i złożonych dźwięków, ich zapamiętywanie i symbolika,
  • interferencja fal dźwiękowych, efekt maskowania i dudnienia i inne,
• ochronna:
  • położenie ucha wewnętrznego w grubych warstwach kości czaszki chroni go przed uszkodzeniami mechanicznymi,
  • dzięki istnieniu okienka okrągłego może być oddana energia z ucha wewnętrznego do środkowego.

System słuchowy człowieka jest wielopłaszczyznowym, hierarchicznym systemem percepcji, analizy, rozpoznawania i zrozumienia informacji akustycznych. Narząd i proces słyszenia przedstawiono na rys.15.2.

...

Rys. 15.2. Budowa narządu słuchu człowieka w ujęciu anatomicznym (1) i mechanicznym (2), wszystkich jego częsci składowych (A i C), narządu Cortiego (B i D)

Droga nerwu słuchowego wiedzie przez poszczególne piętra systemu nerwowego aż do kory mózgowej. Na każdym piętrze dokonuje się złożona struktura analizy wrażeń akustycznych. W pewnym stopniu człowiek słyszy i widzi to, co spodziewa się usłyszeć lub zobaczyć. Jest to fakt świadczący o dużym wpływie sfery psychicznej na akt słyszenia.

...

Rys.15.3.Droga nerwu słuchowego

Z zewnętrznych komórek rzęskowych impulsy są przekazywane poprzez afarentne (dośrodkowe) włókna nerwowe do spiralnych komórek czuciowych. Jest to integrator zbierający informacje rozproszone po całym ślimaku. Dalej, sygnał nerwowy jest przekazywany do jądra ślimakowego skąd prowadzą dwie drogi. Jedna do ciała czworobocznego, gdzie następuje skrzyżowanie dróg słuchowych od lewego i prawego ucha i do wzgórków czworacznych tylnych. Druga - do przyśrodkowego ciała kolankowego, które odpowiedzialne jest za wszystkie bardziej złożone funkcje nerwu słuchowego, a rola jego polega na wydobyciu elementarnych wrażeń słuchowych. Ich synteza dokonuje się w korowych ośrodkach słuchu. Stamtąd, informacje przekazywane są w drodze powrotnej poprzez eferentne (odśrodkowe) włókna nerwowe do wewnętrznych komórek rzęskowych. Dokładność w poznaniu zjawisk słyszenia maleje w miarę wchodzenia w kolejne piętra systemu nerwowego. Do końca nie jest jeszcze poznany ten złożony proces.

Właściwości narządu słuchu

1. Słyszenie obu uszne jest realizowane w ośrodkowym systemie nerwowym, gdzie następuje synteza impulsów przesyłanych z każdego ucha oddzielnie:
   • podnosi komfort słyszenia (na poziomie 0 fonów o 3dB, a już na poziomie 35 fonów - o 6dBb),
   • umożliwia określenie kierunku źródła stacjonarnego i położenia źródła będącego w ruchu (zjawisko Döplera),
2. Zdolność wyławiania interesujących odbiorcę sygnałów akustycznych z zakłócającego tła.
3. Zdolność adaptacyjna słuchu polegająca na stopniowym zmniejszeniu wrażliwości narządu na bodziec akustyczny wraz ze wzrostem czasu jego działania. Występuje już po 5 min., dotyczy zwłaszcza niskich i średnich częstotliwości. Miarą adaptacji jest stopień i rozciągłość podwyższenia progu słyszenia.
4. Zdolność analizowania i rozróżniania dźwięków złożonych, zależy od treningu. W dźwięku złożonym nie słyszymy oddzielnie każdej częstotliwości. Wysokość dźwięku ocenia się wg. częstotliwości tonu podstawowego, nawet wówczas, gdy nie ma składowej podstawowej lub jej poziom jest niższy niż tonów harmonicznych.
5. Subiektywne odczucie głośności zmieniają sygnały o czasie trwania krótszym niż 0,5 sek.
6. Czułość ucha zmienia się wraz z częstotliwością.

Parametry określające wrażenia słuchowe

Odbiór dźwięku jest funkcją:

• poziomu ciśnienia fali akustycznej, L,
• jej częstotliwości, f,
• czasu trwania bodźca,
• szybkości narastania.

Uwzględniając złożony mechanizm odbioru wrażeń dźwiękowych wprowadzono parametry tzw. subiektywne, które przybliżają ten efekt. Są to:

1. Poziom głośności (poziom natężenia słyszalnego), P , wyrażony w fonach, przy czym 1 fon odpowiada 1 dB tylko dla f=1kHz, a dla pozostałych wartości częstotliwości, zależność tą opisują krzywe jednakowego poziomu głośności (izofoniczne) - rys.15.4. Największa czułość ucha występuje dla jego częstotliwości rezonansowych, mieszczących się w paśmie oktawowym o częstotliwości środkowej 4kHz. Powyżej i poniżej tego pasma czułość ucha maleje. Wierny odbiór emitowanych dźwięków występuje w paśmie oktawowym o częstotliwości środkowej 1 kHz. Można zatem mówić o tłumiącej i wzmacniającej funkcji ucha. Należy zwrócić uwagę, że wraz ze wzrostem intensywności źródła zmienia się dynamika krzywych izofonicznych, ponieważ większe zróżnicowanie między poszczególnymi częstotliwościami występuje dla dźwięków cichych niż głośnych.

...

Rys. 15.4. Krzywe izofoniczne

2. Głośność, S, wyrażona w sonach, określa ile razy jeden dźwięk jest silniejszy od drugiego. Ujmuje ona zależność od jej poziomu P_s (rys.15.5 )

...

Rys. 15.5. Zależność głośności od poziomu ciśnienia akustycznego

3. Wysokość dźwięku, w melach. 1000 meli ma ton P= 40 fonów i f=1kHz. s Parametr ten uwzględnia łączny wpływ częstotliwości i intensywności źródła na wrażenie słuchowe (rys.15.6.).

...

Rys. 15.6. Zależność wysokości dźwięku od częstotliwości

4. Barwa dźwięku, czyli procentowa zawartość wyższych harmonicznych.

Próg słyszenia tj. określenie psychofizyczne zależne od: stopnia napięcia uwagi, zmęczenia i wytrenowania. Są to czynniki niewymierne, stąd pojęcie to jest mało precyzyjne.

Próg niewygodnego słyszenia jest drugą skrajnością, określa wrażenie nieprzyjemne, jest nieco niższe od progu bólu. Próg bólu - zanik wrażeń słuchowych, odczucie bólu.

Pole słuchowe - tj. powierzchnia pomiędzy skrajnymi progami, określająca zakres odbieranych wrażeń słuchowych. U słabo słyszących ,pole słyszenia się kurczy.

Działanie bodźców akustycznych na narząd słuchu

Całkowita izolacja dźwiękowa, już po krótkim czasie doprowadza człowieka do zaburzeń psychicznych i somatycznych, burząc jego równowagę. Wrodzona głuchota: uniemożliwia pełne poznanie siebie samego i otoczenia oraz wykształcenia pewnych, koniecznych dla kontaktów z otoczeniem, odruchów, ogranicza rozwój psychiczny i intelektualny.

Zbyt duży poziom napływających bodźców akustycznych, przy ich długim czasie działania, powoduje z kolei zaburzenia pracy narządu słuchu.Mogą one mieć charakter:

• przejściowy, czyli czasowe podniesienie progu słyszenia ( TTS ),
• nieodwracalny, czyli trwałe podniesienie progu słyszenia ( PTS ),

i polegają na wzmocnieniu reakcji słuchowych na minimalne bodźce.

Działanie bodźców akustycznych na narząd słuchu może przyjmować różne formy:

• adaptacji, czyli takie podwyższenie progu słyszenia, które ustępuje tuż po zaprzestaniu działania bodźca (do 5 min.),
• zmęczenia - podwyższenie progu słyszenia utrzymuje się jeszcze przez pewien czas po zaprzestaniu bodźca,
• czasowego podniesienia progu słyszenia (TTS), charakteryzującego się powrotem do stanu wyjściowego po czasie 8 do 12 godzin od zaprzestania działania bodźca,
• trwałego podniesienia progu słyszenia (PTS),
• urazów akustycznych (obejmujących komórki rzęsate narządu spiralnego) typu:
  • przewlekłego, wywołane długotrwałą ekspozycją na bodziec akustyczny o poziomie niewygodnego słyszenia, w szerokim paśmie częstotliwości, na ogół obustronne,
  • nagłego, ostrego, wywołane przez jednorazowe, krótkotrwałe działanie bodźca akustycznego o poziomie większym od progu bólu. Tj. proces nieodwracalny ze względu na mechaniczne uszkodzenie błony bębenkowej. może dotyczyć zarówno części przewodzeniowej jak i odbiorczej.

• fizjologicznego ubytku słuchu - zmiany dotyczą wszystkich struktur ucha cechą najbardziej charakterystyczną jest utrudnienie zrozumiałości mowy Przyczyną fizjologicznego ubytku słuchu jest zanik elastyczności błon układu transmisyjnego ucha oraz procesy zwyrodnieniowe w komórkach rzęsatych i w ośrodkowym systemie nerwowym. Pozostałe formy oddziaływania są funkcją intensywności i częstotliwości bodźca, jego czasu ekspozycji i wrażliwości osobniczej narażonego. Upośledzenie słuchu na skutek intensywnych bodźców zaczyna się od pasma oktawowego o częstotliwości środkowej równej 4kHz nie zależnie od charakteru bodźca, a następnie obejmuje tony sąsiednie, aż wreszcie cały zakres.

Miarą stopnia adaptacji jest podwyższenie progu słyszenia i jego rozległość na skali częstotliwościowej. Miarą stopnia zmęczenia jest czas powrotu do stanu wyjściowego TTS-u.

Stosowane metody badań słuchu

Określenie stopnia ostrości słuchu może być wykonywane przy pomocy badań:

• akumetrycznych:
  • mową (szeptem), z odległości > 6m od ucha lepszego, badany powinien być ustawiony bokiem, do osoby mówiącej, z zasłoniętymi oczami,
  • stroikami, które wytwarzają ton o częstotliwości 256 Hz lub 128 Hz.
• audiometrycznych.

W badaniach akumetrycznych, różnica między tłem akustycznym a szeptem nie powinna być mniejsza niż 6dB. Wyniki badań ocenia się następująco:

• o dostosowanie zrozumiałości, jeżeli szept był słyszany z odległości. 6m,
• upośledzenie lekkie słuchu, jeżeli był słyszany z odległości 4 - 5 m,
• upośledzenie lekkie słuchu, jeżeli był słyszany z odległości 1 - 4 m,
• upośledzenie lekkie słuchu, jeżeli był słyszany z odległości mniejszej niż 1m.

Badania stroikami wykonuje się przykładając je drgające do szczytu czaszki (próba Webera). Jeżeli powstaje wrażenie umiejscowione w:

• środku głowy, może to świadczyć o:
  • słuchu prawidłowym,
  • symetrycznym uszkodzeniu słuchu,
• jednym uchu, świadczy to o uszkodzeniu tego ucha w części przewodzącej,
• jednym uchu, ale przy zbaczaniu do drugiego (zdrowego) - uszkodzenie typu odbiorczego.

Audiometria zajmuje się pomiarami właściwości słuchu, może wyznaczać ubytek słuchu w stosunku do przyjętego progu słyszenia. Stosuje się następujące typy audiometrii ze względu na:

• rodzaj bodźca akustycznego: tonalną i słowną,
• sposób pobudzenia: przewodnictwo powietrzne (PP) i kostne (PK),
• sposób odbioru wrażeń: subiektywną i obiektywną,
• sposób jej przeznaczenia: klasyfikacyjną, diagnostyczną i kontrolną.

Audiometria subiektywna jest oparta na wrażeniach słuchowych, na podstawie których zdejmowane są krzywe słyszalności. Audiometia obiektywna zajmuje się określeniem zmian impedancji akustycznej i ciśnienia ucha wewnętrznego wywołane bodźcami akustycznymi. Audiometria klasyfikacyjna dzieli badanych na dwie grupy, zależnie od tego czy próg słyszenia jest przekroczony dla jednego pasma częstotliwości, czy też dla więcej. Audio- metria diagnostyczna określa stan słuchu i rodzaj schorzenia, kontrolna zajmuje się oceną wyniku zastosowanej terapii.

Za zero audiometryczne (HTL) przyjęto próg słyszenia grupy młodych, zdrowych otolitycznie osób, zgodnie z zaleceniami Międzynarodowej Komisji Standaryzacyjnej. Na audiogramach oznaczono go linią prostą (dotyczy to wszystkich produkowanych w Polsce audiometrów). Próg słyszalności PP określony jest najmniejszą wartością poziomu słyszalnego (ton przekazy wany jest przez słuchawki). Próg słyszalności PK określony jest poziomem progowym przyspieszenia kości wyrostka sutkowatego (drgania przekazywane są przez wibrator kostny). Audiometry są tak skonstruowane, że zero audiometryczne dla przewodnictwa powietrznego (PP) i kostnego (PK) pokrywają się. Próg słyszenia tonu o f=1kHz odpowiada progowi wykrywalności zrozumiałości mowy przy prawidłowym słuchu (próg recepcji). Audiometria tonalna może wyznaczać próg słyszenia dla częstotliwości dyskretnych lub zmieniających się w sposób ciągły. Wynik można przedstawić w sposób bez- względny p = F(f) , lub względny (w stosunku do zera audiometrycznego).

Ubytek słuchu w audiometrii:

• tonalnej- tj. odległość krzywej progowej od zera audiometrycznego,
• słownej - tj. różnica liczona od wyrazistości logomów równej 50%, przyjętej za wzorzec słuchu normalnego, przy słuchaniu dwuusznym.

Stosuje się następującą skalę ocen słuchu:

1. ubytki do 25 dB przyjęte są za słuch prawidłowy,
2. ubytki do 35 dB traktuje się jako górną granicę prawidłowości,
3. od 35 do 45 dB określa się jako lekkie upośledzenie słuchu,
4. powyżej 55 dB - ciężkie upośledzenie.

Jeżeli krzywa progowa leży powyżej zera audiometrycznego świadczy to o większej czułości słuchu niż zostało to przyjęte dla zdrowych otolitycznie młodych ludzi. Przebieg krzywej kostnej odpowiada wydolności narządu słuchu i pomija uszkodzenia części przewodzącej. Obniżenie krzywej dla PP w stosunku do krzywej dla PK o prawidłowym przebiegu, świadczy o uszkodzeniu aparatu przewodzeniowego. W początkowym stadium występuje obniżenie dla niskich częstotliwości, które później obejmuje coraz wyższe. Wielkość jego nie przekracza 60 dB, gdyż w tym zakresie aparat transformacyjny spełnia swą rolę. Większa wartość obniżenia świadczy o głuchocie mieszanej. Przy głuchocie odbiorczej występuje obniżenie obu krzywych dla wysokich częstotliwości. Towarzyszący głuchocie szum w uszach jest dotkliwszy w hałasie niż w ciszy. Zanik krzywej dla PP i obniżenie w zakresie niskich częstotliwości krzywej PK, świadczy o całkowitej głuchocie.

Przepisy prawne dotyczące niedosłuchu

Uszkodzenie słuchu spowodowane nadmiernym hałasem na stanowisku pracy

zostało uznane za chorobę zawodową zgodnie z Rozporządzeniem RM z dn. 20.11.1974r.(Dz. U. PRL nr 45/74). Zasadniczym kryterium rozpoznania zawodowego uszkodzenia słuchu jest ubytek co najmniej 30 dB, dla ucha lepszego, jeżeli utrzymuje się przez 3 miesiące po ustaniu narażenia. Oblicza się go jako średnią arytmetyczną dla pasm częstotliwości 1,2 i 4 kHz, po uwzględnieniu fizjologicznego procesu starzenia się narządu. Taki punkt widzenia jest słuszny ze względu na społeczną wydolności słuchu, bo-wiem w/w częstotliwości decydują o możliwości porozumiewania się. Tylko dla nielicznych zawodów jest to niewystarczające. Rzadko się zdarza, by zawodowej głuchocie towarzyszyły objawy uszkodzenia narządu równowagi.

W celu ustalenia przyczyny uszkodzenia słuchu powinny być prowadzone dynamiczne badania audiometryczne o odpowiedniej częstotliwości:

1. przed zatrudnieniem - ważne zarówno dla pracownika jak i dla zakładu,
2. następne do 6 miesięcy po podjęciu pracy na hałaśliwym stanowisku,
3. po 12 miesiącach pracy,
4. dalsze badania powinny być wykonywane co roku lub co 2 lata o ile kolejne badanie nie wykazało znaczących zmian.

Podstawę prawną do przeprowadzenia badań audiometrycznych stanowi art. 9.1. ustawy o PIP w związku z art. 215 Kodeksu Pracy oraz $ 7 RMZiOS z dnia 10.12.1974r., w sprawie badań lekarskich (Dz. U. Nr 48 poz. 296). Wykładnikiem szkodliwości hałasu w jakim człowiek przebywa jest podwyższenie progu słyszenia w paśmie 4 kHz. Dalszy przebieg jest następujący: pogłębienie w tym paśmie, następnie rozszerzenie na pasma sąsiednie, zwłaszcza na górny zakres częstotliwości, aż wreszcie obejmuje cały zakres słyszalny.

Rozróżnia się 4 okresy zawodowego uszkodzenia słuchu:

1. przejściowe uszkodzenie słuchu (TTS),
2. latencji całkowitej,
3. latencji częściowej,
4. końcowej głuchoty objawowej (PTS).

Przebieg tego typu uszkodzeń ma charakter bardzo indywidualny. Pierwszy rok pracy jest zazwyczaj uważany za najbardziej krytyczny ze względu na głębokość stopnia upośledzenia słuchu. Po 5 do 10 lat stan stabilizuje się. Późniejsze, dalsze pogłębienie należy raczej wiązać ze starzeniem się narządu słuchu. Po dniach wolnych od pracy, największe podniesienie progu słyszenia wys-tępuje w pierwszych dniach powrotu, później przebieg jest już wolniejszy. Stopień upośledzenia słuchu nie jest jednoznaczny ze stopniem inwalidztwa. W zależności od wykonywanego zawodu, całkowita, obustronna głuchota może być zakwalifikowana jako 50% inwalidztwo. Jeżeli ubytek słuchu jest po 16 godz. nieodwracalny, świadczy to o urazie akustycznym, a nie o zmęczeniu.

Orzecznictwo dot. zaburzeń słuchu jest wykonywane w celu:

• oceny czasowej i trwałej niezdolności pracownika do pracy,
• rozpoznania choroby zawodowej,
• ubezpieczeniowym i sądowo-lekarskim,
• oceny przydatności do poszczególnych zawodów.

...

Zmysł orientacji

Zjawiskiem fizjologicznym człowieka jest odpowiednia postawa ciała w stosunku do siły ciążenia. Zapewnia ją narząd równowagi wspólnie ze zmysłami wzroku i czucia (powierzchniowego i głębokiego). Jest to odruch bezwarunkowy, odbywający się zwykle bez udziału naszej świadomości. Rozróżnia się 2 rodzaje równowagi:

1. statyczną, ustaloną głównie przez ułożenie głowy w trakcie przyjętej pozycji przez ciało, w której pozostaje przez dłuższy czas,
2. kinetyczną, zachowywaną podczas wykonywania różnych czynności, polegająca na reakcji na ruch i wykonywanie pewnych jego korekcji.

Zmysł równowagi przekazuje wrażenia o:

• położeniu poszczególnych części ciała względem siebie (głowy, kończyn tułowia) - kinestezja,
• wykonywanego ruchu całego ciała, i jego części,
• stanie układu kostno - stawowego,
• pozycji ciała względem pola sił przyciągania ziemskiego (zasadę działania giroskopu) poprzez narząd otolityczny.

Ma wpływ na mięśnie gałek ocznych, powodując ustalenie takiego ich położenia, by zapewnić rozpoznawanie obrazu w sposób ciągły, a nie fragmentaryczny, mimo zmiany pozycji ciała. Informacje kinestezyjne przekazywane są z receptorów znajdujących się w: mięśniach (wrzecionka), ścięgnach (ciałka Ruffiniego), stawach (ciałka Goldiego), okostnej (ciałka Paciniego) i wolnych zakończeniach nerwowych.

Ruch ciała zarówno liniowy jak i obrotowy jest odbierany przez receptory narządu równowagi. Zmysł ten znajduje się w błędniku, w uchu wewnętrznym (rys.15.7). Tworzą go wypełnione płynem kanały półkoliste, usytuowane względem siebie jako przestrzenny układ współrzędnych. Dzięki temu mogą mierzyć dowolną zmianę położenia ciała w przestrzeni (zmianę każdego z 6 stopni swobody). Każda zmiana położenia, a zwłaszcza przyspieszenie, po-woduje ruch płynu wypełniającego te kanały. To z kolei oddziaływuje na zakończenia nerwów przekazujących informację do mózgu, a stamtąd do innych współdziałających ośrodków, dzięki którym np. zmiana położenia głowy w stosunku do tułowia wywołuje natychmiastową korekcję napięcia mięśni kończyn i tułowia wraz z odpowiednim ustawieniem gałek ocznych. Progiem pobudliwości dla:

• obrotu głowy jest przyspieszenie kątowe w = 2 ^o -3^o ,
• ruchu liniowego jest przyspieszenie liniowe a = 12 cm /sek ² .

...

Rys. 15.7. Zmysł równowagi (kanały półkoliste) zlokalizowany w uchu wewnętrznym człowieka

...

System somatyczny i wiscerosensoryczny

W procesie informacji wykorzystywane są receptory: cielesnoczuciowe i trzewnoczuciowe. W ich skład wchodzą zarówno systemy czucia:

• świadomego o różnym stopniu różnicowania bodźców (bardzo duże - dla dotyku, mniejsze - dla czucia cieplnego i bólu),
• nieświadomego - większość wrażeń proprioceptywnych i interoceptywnych.

Zmysł dotyku obejmuje 5 rodzajów mechanoreceptorów różniących się: budową, lokalizacją w skórze (rys.15.8. i tabela 15.4.), szybkością adaptacji, wielkością pól recpcyjnych. Udział bodźców w percepcji jest różny, zależny od ich cech fizycznych. Pobudzenie położonych:

• w wierzchniej warstwie skóry ciałek Meissnera i Merkela następuje w wyniku subtelnego i precyzyjnego dotyku,
• głęboko ciałek Ruffiniego i Pacciniego następuje w wyniku ucisku i drgań mechanicznych,
• w skórze właściwej nagich zakończeń nerwowych daje informacje o czuciu temperaturowym (płycej - o zimnie, głębiej - o cieple) lub bólowym, jeżeli temperatura skóry spadnie poniżej 17 ^o lub wzrośnie powyżej 45 ^o .

Wrażenia proprioceptywne są odbierane przez kilka rodzajów receptorów:

• motoneurony a - czynne lub bierne rozciąganie mięśnia,
• motoneurony g - utrzymywanie odpowiedniego napięcia mięśni,
• narządy ścięgnowe Goldiego, reagujące dopiero przy silnych skurczach mięśni, stanowią pewnego rodzaju zabezpieczenie dla ścięgien i mięśni przed ich zerwaniem,
• ciałka Pucciniego i Ruffiniego zlokalizowane w torebkach stawowych pozwalają na regulację szybkości ruchu (zginanie) i wielkość osiąganego kąta, czyli położenie części ciała względem siebie.

...

Rys. 15.8. Pola recepcyjne mechanoreceptorów skóry (oznaczenia nr 1-4 zostały wyjaśnione w tabeli 15.4, czarne punkty wskazują max. wrażliwość, obszar zakropkowany - nieco mniejszą, a strzałki pokazują kierunek nacisku, na który "4" reaguje najsilniej)

Informacje somatosensoryczne przetwarzane są w kilku ośrodkach nerwowych. Dla świadomej percepcji istotna jest korowa reprezentacja tego czucia. Informacje z przyległych części ciała są odbierane przez sąsiednie komórki kory. Interoreceptory reagują na bodźce mechaniczne i chemiczne. Nocyceptory stanowią nagie zakończenia włókien czuciowych, odbierają informacje o bólu (ostry - włókna zmielinizowane, tępy - pozbawione osłonek mielinowych). Reagują na bodżce: mechaniczne, termiczne i chemiczne. Charakteryzują się rozbudowanym systemem kontroli czucia. Pobudzeniu bólowemu towarzyszy szereg reakcji wegetatywnych (np. pocenie, rozszerzenie źrenicy). Bogactwo wrażeń, precyzja odwzorowania przestrzennego, zależne jest od gęstości rozmieszczenia receptorów dotyku (sensometrycznych) w skórze:

• maksymalną gęstość mają: opuszki palców, wargi i koniuszek nosa,
• minimalna występuje na grzbiecie, ramionach i udach.

Wrażenia dotykowe są stosunkowo prymitywnie przetwarzane przez system nerwowy. Posiadają właściwości zanikania pod wpływem nie zmienności bodźca w czasie (poza bólowymi). Wrażenia można "wyostrzać" poprzez lokalizację w rejonach maksymalnej reakcji (nacisku). Za pomocą dotyku człowiek może rozróżnić: kształt przedmiotów, grubość, gładkość powierzchni, czy rodzaj i konsystencję tworzywa.

... TABELA 15.4.

Rodzaj, lokalizacja, stopień adaptacji i wielkość pola recepcyjnego systemu wiserosensorycznego (cielesnoczuciowego).

...

Zmysł smaku

Receptory tego zmysłu zlokalizowane są w błonach śluzowych jamy ustnej w tzw. kubkach smakowych (rys.15.9.). Przekazują wrażenia smakowe do nerwu twarzowego, językowo - gardłowego, błędnego i dalszych pięter systemu nerwowego, aż do kory mózgowej. U człowieka analizator ten jest mniej czuły od węchowego i mniej istotny niż dla innych stworzeń dla potrzeb orientacji. Jego próg pobudzenia określany jest w stosunku do roztworu soli kuchennej i wynosi 2,71 mmol/l.

...

Rys. 15.9. Przekrój kubka smakowego

Zmysł ten ma niewielkie możliwości w różnicowaniu bodźców. Bogactwo odczuć smakowych w rzeczywistości jest wynikiem współdziałania kilku modalności sensorycznych. Głównym jest węch, gdzie poprzez połączenie jamy ustnej z jamą nosową odbierane są też wrażenia zapachowe. Odbiór wrażeń smakowych jest wypadkową działań mechanoreceptorów, termoreceptorów i receptorów bólowych zlokalizowanych w jamie ustnej. Zmysł ten rozróżnia jedynie kilka kategorii smakowych. Receptory reagujące na dany rodzaj smaku są rozmieszczone w konkretnych rejonach języka, przedstawia to rys.15.10. Pomimo, że na języku można wyróżnić obszary poszczególnych kategorii smakowych, to komórki zmysłowe są polisensoryczne o zróżnicowanej sile reakcji. Występuje bowiem integracja tych reakcji.

...

Rys. 15.10. Rozmieszczenie na powierzchni języka komórek zmysłowych reagujących na różne smaki:

A-słodki, B-słony, C-kwaśny, D-gorzki.

...

Zmysł powonienia

Receptory tego zmysłu zgromadzone są wśród komórek nabłonka śluzowego w okolicy węchowej jamy nosowej (rys.15.11.). Reagują one swymi rzęskami na rozpuszczone w śluzie cząstki związków chemicznych i pobudzają komórki narządu, przekazując impulsy poprzez poszczególne szczeble drogi nerwowej do kory mózgowej. Próg pobudzenia jest wyrażany minimalnym stężeniem merkaptanu metylu w powietrzu i wynosi 4x10 mg/l, a liczba rozróżnianych zapachów sięga 4 tys. Widoczny jest polisensoryczny charakter komórek zmysłowych z zachowaniem integracji reakcji poszczególnych typów. Istnieje pogląd 6 podstawowych kategorii zapachowych i 26 o słabszej rozróżnialności. Dla człowieka węch ma niewielkie znaczenie, zatem zmysł ten jest stosunkowo słabo rozwinięty (1 mln. razy wyższy próg pobudliwości niż u psa). Ludzie między sobą mogą się znacznie różnić swymi zdolnościami węchowymi.

...

Rys. 15.11. Lokalizacja receptorów węchu: 1- opuszka węchowa, 2 - nabłonek węchowy, 3 - jama nosowa