ETAPY
PROCESU PRACY
W każdym procesie pracy można
wyodrębnić charakterystyczne 3 etapy:
- percepcję napływających
do człowieka informacji,
- gromadzenie, przechowywanie
i przetwarzanie informacji w ośrodkowym systemie
nerwowym człowieka oraz wydobywanie z nich użytkowych
danych,
- podejmowanie decyzji i ich wykonywanie.
O procesach zbierania informacji
będzie mowa w rozdziale poświęconym systemowi informacyjnemu
człowieka (rozdział...12).
Zjawiskom przetwarzania informacji towarzyszą procesy: gromadzenia ich,
przechowywania w pamięci oraz procesy twórcze. Wyodrębnia się
pięć podstawowych funkcji przetwarzania informacji przez człowieka:
- Czyste postrzeganie.
Informacja z otoczenia ulokowana jest w obszarze
czuciowym i kończy się w świadomości. Informacje
przetwarzane są raczej w całości.
- Czyste działanie.
Informacja pochodzi ze świadomości (przechowywana) i
powoduje wykonywanie przez efektory (elementy wykonawcze
człowieka) pewnych czynności w otoczeniu.
- Reakcja świadoma.
Informacja z otoczenia przechodzi do świadomości przez
narządy czuciowe. Miesza się tam z motywacjami i
wywołuje działanie w otoczeniu w postaci odruchów
warunkowych efektorów (mięśni).
- Reakcja nieświadoma.
Informacja pochodząca z otoczenia nie wnika do
świadomości lecz powoduje działania w otoczeniu przez
odruchy bezwarunkowe (np. łaknienie, ochronne napinanie
mięśni śródusznych na skutek hałasu).
- Refleksja. Informacja
nie zaczyna się i nie kończy w otoczeniu. Pętla obiegu
informacji zamyka się w obszarach: czuciowym,
świadomości, motorycznym i nieświadomości.
Ośrodkowy system nerwowy
człowieka może pełnić również funkcje zwane wyższymi. Są
to: abstrakcyjne myślenie (heurystyka), formowanie pojęć,
emocje, świadomość, myślenie, pamięć, kojarzenia oraz
podejmowanie decyzji.
Świadomość jest
problemem nadal trudnym do określenia: czym jest, na czym
polega, jaka jest jej natura, jaka relacja do zjawisk
biologicznych i gdzie jest zlokalizowana.
Świadoma reakcja
angażuje korę mózgową i jest powolna. Człowiek zaopatrzony
jest w tzw. odruch bezwarunkowy, który zachodzi szybciej niż pojawia
się świadomość zagrożenia. Odruch ten polega na:
- zarejestrowaniu przez
receptory pewnego specyficznego sygnału nazywanego
bodźcem bezwarunkowym,
- dotarciu bodźca
bezwarunkowego do komórki nerwowej,
- pobudzeniu komórki nerwowej
do sterowania reakcją efektora (do pobudzenia wystarczy
jedna synapsa - tzw. odruchy mono synaptyczne).
Odruch może być
formowany bardzo szybko, występuje bowiem mechanizm uczenia się
odruchu warunkowego poprzez kształtowanie reakcji,
zapamiętywanie doświadczeń.
Pamięć człowieka nie
jest jeszcze zlokalizowana. Ma charakter rozproszonego śladu.
Ubytek jakiejkolwiek części komórki nerwowej powoduje spadek
sprawności pamięci jako całości, a nie wybiórczo. Istnieje
wiele hipotez: jedną z nich jest hipoteza hologramu - z każdego
kawałka hologramu można odczytać obraz całego przedmiotu, zarejestrowanego na hologramie.
Stopień dokładności odtwarzania zależny jest od tego jak
duży fragment hologramu jest użyty. Drugą hipotezą jest
chemiczna natura pamięci. Pamięć ma następujące własności:
przechowywanie, utrwalanie i odtwarzanie napływających informacji.
Charakteryzowana jest przez:
- łatwość zapamiętywania
(zabarwienie emocjonalne, zdolności osobiste,
wyrobione),
- pojemność,
- trwałość (zapamiętywanie
mechaniczne i świadome),
- wierność odtwarzania,
- asocjacja, czyli kojarzenie
i integracje rożnych informacji (występują trzy typy
asocjacji: zbieżne, podobne i sprzeczne; każdy
człowiek posiada rożne nasilenie i częstość
asocjacji).
Rozróżnia się następujące
rodzaje pamięci:
- antycypacyjną -
wyprzedzenie biegu zdarzeń (wyobraźnia),
- świeżą
(operacyjną) - informacji nie potrzeba poszukiwać, czy
odtwarzać, są one dostępne bezpośrednio. Jest
krótkotrwała ze względu na mechanizm przetwarzania jej
śladów. Jeżeli trwa sekundy, nosi nazwę
błyskawicznej. Pojemność jej jest znacznie
ograniczona.
- trwałą, czyli
główny magazyn wiedzy człowieka. Informacje nie są
bezpośrednio dostępne, ślady pamięci zapisane są na
całe życie. Należy je aktualizować i odtwarzać.
Pojemność jej jest nieograniczona.
Istnieje dynamiczna koncepcja
pamięci - tzn., że występuje trwałość śladów
pamięciowych, które nawet po utracie przytomności, a nawet
hibernacji zachowują aktualność. Zapominanie jest uzasadnione biologicznie, w
przeciwnym razie występowałby brak rozróżniania
teraźniejszości i przyszłości.
Podczas przetwarzania informacji
i podejmowania decyzji, człowiek wyobraża sobie cele, zadania
oraz sposoby realizacji, rozpoznaje problemy. Wykonuje zatem
procesy myślowe, czyli transformacje informacji pomiędzy
zadziałaniem bodźca a reakcją na niego. Rozróżnia się myślenie
typu:
- odtwórczego -
jeżeli występują reakcje, które już kiedyś miały
miejsce,
- twórczego - jeżeli
reakcja występuje po raz pierwszy.
Poszukiwanie i tworzenie informacji wchodzi w zakres zachowania
poznawczego. Wydobywanie pojęć
z magazynu wewnętrznego człowieka i przetwarzania ich w nowe
treści tworzy zachowanie symboliczne. Zachowanie poznawcze uzależnione jest
od wątpliwości, rozterki, sprzeczności, niezgodności
dezorientacji, warunków psychicznych człowieka.
Możliwe sposoby działania,
jakimi dysponuje człowiek są realizowane w procesie
decyzyjnym. Proces
powstawania decyzji jest procesem silnie uwarunkowanym. Dużą
rolę odgrywa w nim potencjał bodźca informacyjnego:
- może rosnąć w obiegu
korelacyjnym i refleksyjnym powodując wzrost trafności
decyzji,
- jeżeli jest zbyt słaby,
może wygasnąć i nie spowodować podjęcia
jakiejkolwiek decyzji,
- jeżeli jest zbyt silny -
powoduje szybką decyzję z reakcją w charakterze
odruchu.
Konsekwencją podjętej decyzji
jest jej rezultat - zadziałanie. Może być:
- jednoetapowe: decyzja - wynik,
- wieloetapowe: decyzja - wynik - decyzja - wynik.
Decyzja jest procesem bardzo
skomplikowanym. Głównym jej czynnikiem są procesy
intelektualne. Zadaniem decyzji jest: analizowanie,
selekcjonowanie i syntetyzowanie. Podejmowanie decyzji jest
konieczne wówczas, gdy nie ma jednoznacznego przyporządkowania
między sygnałem a reakcją. Można wyróżnić cztery takie
sytuacje:
- sytuacja wyboru - gdy
istnieje możliwość pojawienia się więcej niż 1
sygnału lub więcej niż 1reakcji. TR jest dłuższy niż przy reakcjach
prostych. Występuje tu selekcja i klasyfikacja
sygnałów oraz zasada przewidywania kiedy proces
rozpoznania ulega skróceniu, a reakcje stopniowo się
automatyzują. Może pojawiać się reakcja ciągle taka
sama, mimo zmiany sygnału. Nazywane to jest tendencją
perseweracyjną.
- sytuacje złożone -
należy uwzględnić równocześnie więcej niż 1
źródło informacyjne lub wykonać więcej niż 1
reakcję. W przypadku podejmowania decyzji człowiek
stanowi układ jednokanałowy. Mogą występować
czynności przebiegające automatycznie (wprawa,
śledzenie).
- preferencja -
sygnały, które człowiek oczekuje, odbiera szybciej.
- sytuacje probabilistyczne - czynności wykonywane przy
obniżonym poziomie informacyjnym - informacji
niepełnych, niepewnych, mniej lub bardziej
prawdopodobnych. Decyzje mają
wówczas jedynie wartość przybliżoną. Istnieje
możliwość błędu. Dużą rolę odgrywa obiektywizm i
subiektywizm.