Matematyka przodków

"Dlaczego ludzie uczą się matematyki?
Aby nauczać matematyki innych."


- Hugo Steinhaus

  • O stronie
  • O autorze
  • Źródła
  • Użyte programy
    i technologie
  • test1
  • test2
  • test3
  • Cofnij
  • Jako że informatyka, matematyka i historia należą do moich głównych zainteresowań, po dowiedzeniu się o organizowanym konkursie temat pracy nasunął mi się praktycznie od razu.
  • Współczesna matematyka w dużej mierze jest dziełem zachodniej cywilizacji. Lecz zanim zachód osiągnął swoją potęgę, matematyka osobno rozwijała się w rozsianych po całym świecie, często niezależnych od siebie kulturach.
  • Celem strony internetowej jest przybliżenie historii matematyki oraz różnych wybitnych ludzi i ich odkryć spośród poszczególnych cywilizacji w atrakcyjny wizualnie, zrozumiały i zwięzły sposób oraz podkreślenie ich wkładu w budowanie fundamentów, na których później stanęła cała zachodnia matematyka.
  • Cofnij
  • Informacje dot. przeglądarek
  • ◦ Strona testowana była w następujących przeglądarkach: Chrome, Firefox, Opera oraz Microsoft Edge. W przeglądarce Microsoft Edge strona może nie wyświetlać się do końca poprawnie. Zalecaną przeglądarką jest Chrome.
  • Wykorzystane technologie
  • ◦ HTML
  • ◦ CSS
  • ◦ Sass
  • ◦ JavaScript
  • ◦ jQuery
  • Wykorzystane skrypty
  • ◦ jqMath
  • ◦ jQuery browser detector
  • Wykorzystane programy
  • ◦ Microsoft Visual Studio Code
  • ◦ Gimp
  • Cofnij
  • W chwilach wolnych od przygotowań do matury staram się doskonalić swoje umiejętności programowania, ponieważ właśnie z tym chciałbym wiązać swoją przyszłość.
  • Moja przygoda z programowaniem zaczęła się kilka lat temu, gdy z nadmiaru wolnego czasu zacząłem szukać w internecie pomysłów jak produktywnie go spędzić, aż natknąłem się na poradniki podstaw programowania. Dziś moim wymarzonym zawodem jest programista stron internetowych.
  • Cofnij

Najeżdżając myszką na obrazki możesz przeczytać o tym, co na nich widnieje. O niektórych dowiedzieć można się znacznie więcej, klikając "Czytaj dalej".

kliknij gdziekolwiek, aby zamknąć

Menu
Wstęp
Prehistoria
Starożytna Mezopotamia
Starożytny Egipt
Mezoameryka
Peru
Chiny
Indie
Grecja
Matematyka arabska
Epilog

Matematyka - wielu kojarzy się ze skomplikowanymi, niezrozumiałymi wzorami, przydatnymi jedynie dla naukowców, lub słynnymi uczonymi, którzy żyli tak dawno, że ich odkrycia przecież nie mogą mieć wpływu na dzisiejsze życie. Dla innych - z frustrującym przymusem szkolnym, godzinami spędzonymi nad zeszytem, próbując nauczyć się kolejnego działu, który przecież "nigdy w życiu do niczego i tak się nie przyda". Jednak mało kto zdaje sobie sprawę z tego, jak matematyka przenika się z naszym codziennym życiem i jak wiele zawdzięczamy tym słynnym uczonym, ile istnień spośród przeróżnych cywilizacji dokładało cegiełki do przeróżnych dziedzin matematyki oraz jak wielkie dziedzictwo naukowe i kulturowe za nią stoi.

Niemal każdy z nas spotkał się ze stwierdzeniem, że matematyka jest królową nauk. I jest w tym wiele prawdy. Już sama etymologia tegoż słowa zdaje się to potwierdzać - "matematyka" pochodzi od greckiego μάθημα mathēma, znaczącego „nauka, lekcja, poznanie". Matematyka bowiem to nie tylko nauka o dodawaniu, odejmowaniu i liczbach. Pozwala ona opisywać otaczający nas świat, dostarczając ku temu narzędzi. Stanowi fundament dla wielu innych dziedzin nauki, począwszy od oczywistych przykładów jak fizyka czy informatyka, kończąc na socjologii czy ekonomii, które zaliczane są do nauk humanistycznych.

Jej historia nierozerwalnie łączy się z historią ludzkości - wspominały już o niej zapiski datowane na 35000 lat p.n.e. Rozwijana przez tysiące lat, dzięki wielkim umysłom wywodzącym się z przeróżnych cywilizacji, doprowadziła nas do momentu, w którym nauka rozwija się w niewyobrażalnym dotąd tempie. Właśnie temu poświęcona jest owa strona internetowa - historii matematyki, począwszy od czasów starożytnych, aż po współczesność oraz ludzi, dokładających kluczowe cegiełki do wiedzy, którą posiadamy dziś.

Wstęp Numbers Numbers
Stonehenge

Ludzie potrafili wykonywać nieskomplikowane obliczenia praktycznie od zawsze. Pierwsze ślady liczenia odnaleźć można w gramatyce - wskazują na to liczebniki, których budowa i zasady użycia świadczą, że początkowo ludzie posiadali umiejętność określania liczebności małych zbiorów. Umiano określić, czy w zbiorze znajduje się jeden, dwa, czy trzy elementy. Większe postrzegano po prostu jako "wiele". Do dziś w Amazonii istnieją ludy zbieracko-łowieckie używające słów określających jedynie "jeden", "dwa", oraz "wiele". Żyjąc w świecie bez rozwiniętego handlu i rolnictwa, zwyczajnie nie potrzebują określeń na większe ilości.

Pierwsze archeologiczne źródła wskazujące na umiejętność abstrakcyjnego myślenia u ludzi datowane są już na 70 tysięcy lat - na odnalezionych w jaskini Blombos w południowej Afryce ochrowych skałach znajdowały się geometryczne wzory.

Nasi przodkowie starali się mierzyć zjawiska zachodzące regularnie, takie jak fazy księżyca, czy okres menstruacji. W różnych miejscach na świecie odnaleziono kości z nacięciami, wyglądającymi jak proste obliczenia, czy kalendarze.

Jaskinia Blombos

Jaskinia znajduje się w południowej Afryce, na terenie RPA. W 1991 rozpoczęto wykopaliska. Od tamtego czasu w jaskinii oprócz wyżej wspomnianej ochrowej skały znaleziono między innymi najstarsze znane rysunki na kamieniach, proste narzędzia wykonane z kości, czy koraliki stworzone ze skorupek ślimaków morskich. Z drobnych lokalnych wykopalisk Jaskinia Blombos zamieniła się w międzynarodowy projekt.

Jaskinia Blombos
Stonehenge

Skała z jaskini Blombos

Ochrowa skała znaleziona w Jaskini Blombos w południowej Afryce. Widoczne są na niej geometryczne wzory.

Kamień z jaskini Blombos

Kość z Ishango

Widoczna na zdjęciu ciemnobrązowa kość strzałkowa pawiana nazwana kością z Ishango, datowana na 20 tys. lat charakteryzuje się widocznymi nacięciami pogrupowanymi w trzy rzędy, wykonanymi przez rybaków zamieszkujących wioskę, zniszczoną później przez erupcję wulkanu. Kość mogła służyć do zapisu systemu liczbowego, lub jako kalendarz księżycowy. Nie jest to jedyny odnaleziony artefakt tego typu.

Prehistoria Kość z Ishango Kość z Ishango

Pismo klinowe

Zdjęcie przedstawia glinianą tabliczkę - podstawowy nośnik pisma klinowego, będącego pierwszym na świecie systemem pisma wynalezionym przez Sumerów - lud zamieszkujący południową Mezopotamię. Jako rysika używano ściętą łodygę trzciny. Zapisaną tabliczkę następnie wypalano w celu utwardzenia. Dzięki temu do dnia dzisiejszego zachowało się więcej informacji o matematyce sumeryjskiej, niż np. egipskiej. Niektóre z zachowanych tabliczek wyglądają jak ocenione prace domowe z matematyki.

Pismo klinowe

Gliniana tabliczka

Tabliczka z wyrytym problemem geometrycznym należąca do szkoły dla skrybów, datowana na 2000 rok p.n.e. Babilończycy korzystali ze znajomości geometrii w budownictwie. Umieli obliczać pola prostokątów, trójkątów i trapezów, oraz objętości prostych brył, jak np. prostopadłościan, czy walec.

Problem geometryczny

Astronomia

Na zdjęciu widoczna jest tabliczka przedstawiająca instrukcję jak śledzić ścieżkę Jowisza na niebie. Babilończycy potrafili obliczyć obecną pozycję Jowisza metodą trapezowania - polegała ona na obliczaniu przemieszczania się danego ciała na niebie jako obszaru w układzie współrzędnych, gdzie na jednej osi jest czas, a na drugiej prędkość, poprzez określenie powierzchni wykreślonego w ten sposób trapezu pod wykresem. Sądzono, że ten sposób obliczania odkryty został dopiero conajmniej 1400 lat temu. Technika ta dowodzi, że Babilończycy dobrze znali zaawansowane metody geometryczne i stosowali je m. in. w astronomii.

Tabliczka ze ścieżką poruszania się Jowisza

Historia matematyki zaczęła "przyśpieszać" wraz z wynalezieniem pisma. Wiele różnych cywilizacji rozsianych po całym świecie niezależnie wykształciło swoje odmienne systemy pisma. Umiejętność zapisywania pozwoliła przenosić matematyczne rachunki na różne nośniki, co pozwalało je zachować na dłużej i znacznie ułatwiało dzielenie się nimi - metoda ustna nie pozostawała już jedyną formą dzielenia się informacjami.

Mezopotamia, zwana często kolebką cywilizacji, była miejscem gdzie poraz pierwszy użyto koła, wynaleziono irygację, pług oraz - co kluczowe dla matematyki - pismo. Skuteczny system pisma i odporne na upływ czasu gliniane tabliczki sprawiły, że o matematyce Sumerów, nazywanej często babilońską ze względu na pochodzenie znacznej ilości źródeł - Babilon - wiemy stosunkowo duzo. Większość odnalezionych tabliczek datowana jest na okres 1800 - 1600 p.n.e. Dotyczyły one między innymi takich zagadnień jak równania kwadratowe i sześcienne, ułamki, czy obliczanie liczb naturalnych spełniających twierdzenie Pitagorasa.

Babiloński system liczbowy

Babiloński system liczbowy był systemem sześćdziesiątkowym. Do dziś widać jego pozostałości np. w podziale godziny na 60 minut, czy kąta pełnego na 360 (60 * 6).

Pismo klinowe

Plimpton 322

Gliniana tabliczka nazywana Plimpton 322 datowana jest na okres około 1800 roku p.n.e. Zawiera cztery kolumny i 15 rzędów różnych liczb zapisanych pismem klinowym. Sugeruje, że Babilończycy znali twierdzenie Pitagorasa znacznie wcześniej, zanim urodził się sam Pitagoras.

Plimpton 322

Tabliczki do obliczeń

Babilończycy tworzyli specjalne tabliczki, aby pomagać sobie w obliczeniach. Dwie tabliczki z kwadratami oraz sześcianami liczb odnaleziono w 1854 roku.

Problem matematyczny
Starożytna Mezopotamia Tabliczka gliniana
Piramida

Egipcjanie już około 4800 lat p.n.e. korzystali z kalendarza, co samo w sobie wymusza znajomość podstaw matematyki. Wiadome jest, że 600 lat później używali kalendarza 365 dniowego, dzielącego się na 12 miesięcy po 30 dni + dodatkowe 5 dni. Około 3100 lat p.n.e. Egipcjanie umięli już korzystać z systemu liczb naturalnych, czego dowodzi zapis odnaleziony na królewskiej buławie mówiący o liczbie łupów wojennych zdobytych przez faraona: 120 000 więźniów, 400 000 wołów, 1 422 000 gęsi. O matematyce Egipskiej możemy mówić do okresu około 350 roku p.n.e., gdy Aleksander Macedoński podbijając Egipt ustanowił na jego terenach język Grecki. Od tamtej pory matematyka Egipcjan stopniowo pochłaniana była przez Grecką.

W matematyce egipskiej nie znajdziemy dowodów ani aksjomatów. Egipcjan, w przeciwieństwie do greków interesowała jedynie praktyczna strona matematyki, mająca zastosowanie w życiu. Szczególną uwagę poświęcali obliczaniu powierzchni i objętości różnych figur. Ich zainteresowanie pomiarami miało odbicie w praktyce - oprócz oczywistego przykładu jakim jest budownictwo, matematyka konieczna była przy podziale ziemi, wymuszanym przez częste wylewy Nilu.

Papirus Berliński 6619

Papirus Berliński datowany jest na około 1800 lat p.n.e. Jeden z zapisanych na nim problemów dowodzi, że starożytni Egipcjanie znali twierdzenie Pitagorasa. Jego treść brzmi: "Pole kwadratu wynosi 100 i jest równe polu dwóch mniejszych kwadratów. Krawędź jednego stanowi 1/2 + 1/4 krawędzi drugiego. Jakie są krawędzie dwóch mniejszych kwadratów?" Możemy zapisać to w postaci układu równań:
$$\{\table x^2+y^2=100; x=3/4y$$
z którego wynika, że x = 6, oraz y = 8.

Papirus Berliński 6619

Piramidy

Matematyki możemy również dopatrzyć się w egipskich piramidach. Nachylenie słynnej piramidy Cheopsa jest bardzo zbliżone do nachylenia "złotego ostrosłupa". To, czy rzeczywiście piramidy celowo miały coś wspólnego ze złotym podziałem jest dyskusyjne, lecz pewnym jest że Egipscy matematycy potrafili wyznaczyć wzór na objętość piramidy:
$$1/3·wysokość·szerokość$$Oprócz tego, Egipcjanie znali jeden z trójkątów pitagorejskich o bokach 3, 4 oraz 5. Korzystali z tego robotnicy pracujący przy obrabianiu kamiennych głazów - zawiązywali supły na linach w odstępach 3, 4 oraz 5 jednostek, aby odmierzyć perfekcyjny kąt.

Piramida
Piramida

Egipski system liczbowy

Na zdjęciu widoczne są liczby zapisane za pomocą hieroglifów na ścianie w świątyni w Karnaku. Egipcjanie stosowali ten sposób zapisu aż do początku pierwszego tysiąclecia naszej ery.

Hieroglify z egipskimi liczbami

Oko Horusa

Według jednej ze starożytnych egipskich opowieści bóg Set w walce wyrwał oko swojemu bratu, bogowi Horusowi i rozerwał je na części. Na szczęście, bóg Thot był w stanie poskładać oko z powrotem w całość. Na cześć powyższej opowieści, Egipcjanie zapisywali ułamki w postaci części oka Horusa:
- prawa strona oka - 1/2
- źrenica - 1/4
- brew - 1/8
- lewa strona oka - 1/16
- "ogon" - 1/32
- "łza" - 1/64

Oko Horusa

Papirus moskiewski

Widoczny na zdjęciu Papirus Moskiewski to najstarszy dotąd odkryty egipski papirus zawierający problemy matematyczne.

Papirus moskiewski

Papirus Rhinda

Papirus Rhinda obok papirusu moskiewskiego jest dowodem na szeroką wiedzę matematyczną Egipcjan. Był swojego rodzaju podręcznikiem do arytmetyki i geometrii. Zawiera 87 zadań wraz z przykładami i rozwiązaniami z algebry, geometrii, postępu arytmetycznego, odwrotności oraz miar i wag.

Papirus Rhinda
Starożytny Egipt Pióro Pióro Rydwan Roślina Bóg Roślina
Mezoameryka Mezoameryka

Mezoameryka to teren rozpościerający się od środkowego Meksyku aż do Przesmyku Panamskiego. Na jego obszarze zrodziło się wiele odrębnych kultur, lecz dla rozwoju matematyki kluczowe były trzy: Olmekowie, Aztekowie, oraz Majowie. Choć to właśnie Majowie spośród wyżej wymienionych przyczynili się do postępu w matematyce, to i o ich dokonaniach wiemy stosunkowo niewiele. Wiele dokumentów przepadło w 1521 roku, gdy hiszpanie po podporządkowaniu sobie terenów Mezoameryki nakazali palenie wszelkich ksiąg podbitych ludów. Podobną pod tym względem politykę rozpoczął wiek wcześniej Tlacaelel, władca Azteków, który w 1428 roku zapoczątkował reformy mające na celu stworzenie mitologii "od początku" wedle jego nowej wizji - nakazał palić i skazał na zapomnienie wszystkie zapisane dotąd księgi. Taki sam los spotykał wszelkie źródła pisane podbitych ludów - były palone, a następnie zastępowane aztecką wersją rzeczywistości.

System liczbowy Majów

Majowie dość wcześnie wykształcili zaawansowany system liczbowy, pozwalający na zapisanie bardzo dużych wartości. Jako podstawę swojego systemu przyjęli liczbę 20 z dość prostego powodu - liczyli na palcach rąk i nóg. System Majów był systemem pozycyjnym, lecz w odróżnieniu od współczesnego używanego przez nas systemu dziesiątkowego zapisywany był pionowo, od góry do dołu.

System liczbowy Majów

Kalendarz Majów

Dzięki szerokiej wiedzy matematycznej i astronomicznej Majowie stworzyli precyzyjny i złożony kalendarz. Składał się z trzech systemów zapisu dat: tzw. długiej rachuby, kalendarza Tzolkin oraz kalendarza Haab (widocznego na zdjęciu). Inne cywilizacje Mezoameryki, jak np. Aztecy zaadaptowali kalendarz Majów, dokonując w nim jedynie nieznacznych zmian.

System liczbowy Majów

El Castillo

El Castillo to piramida wzniesiona przez Majów w centrum starożytnego miasta Chichén Itzá. Z badań wynika, że budowniczy musieli dysponować szeroką wiedzą matematyczną, geometryczną i astronomiczną. Podczas wiosennej i jesiennej równonocy narożnik piramiody rzuca cień w kształcie węża na północną ścianę budowli. Wraz z zachodzącym słońcem zmieniający się cień daje efekt wijącego się węża.

Oprócz tego, istnieją teorie że piramida ma związek z kalendarzem majów. Każde z czterech schodów ma 91 schodów, co łącznie daje 364. Dodając do tego szczyt uzyskamy 365, czyli liczbę dni w roku kalendarza słonecznego. Budowla posiada również 52 uwydatnione płyty, czyli tyle, ile lat ma toltecki cykl. Natomiast każda z 9 platform dzieli się schodami na 2 części, dając liczbę 18, czyli liczbę miesięcy w kalendarzu Majów.

System liczbowy Majów

Astronomia Majów

Na zdjęciu widoczne jest obserwatorium El Caracol na terenie prekolumbijskiego miasta Chichen Itza. Majowie korzystali z niego do obserwacji zachodzących na niebie zjawisk. Używając tak prymitywnych przyrządów jak np. dwa patyki ułożone w kształt krzyża pod odpowiednim kątem byli w stanie bardzo dokładnie wyznaczyć długość miesiąca księżycowego na 29,5308 dni- dzisiejsza rzeczywista wartość wynosi 29,53059 dni.

System liczbowy Majów
Mezoameryka

Kodeks Drezdeński

Kodeks Drezdeński datowany jest na lata 1200 - 1250, choć prawdopodobnie jest jedynie kopią wcześniejszego dokumentu pochodzącego z okresu V - IX wieku. Jako jedynemu ze wszystkich czterech kodeksów udało się przetrwać czas palenia ksiąg przez hiszpańskie duchowieństwo. Został wysłany do Europy w hołdzie królowi Hiszpanii. Zmieniając kilkukrotnie właścicieli, ostatecznie w 1744 trafił w ręce dyrektora Królewskiej Biblioteki Saksonii i został przewieziony do Drezna - stąd jego nazwa.

Kodeks Drezdeński wykonany został na wygładzonej korze figowca pokrytej pastą z lipy. Zapisany po obu stronach przez ośmiu skrybów (świadczą o tym odmienne style pisma i poruszane tematy w poszczególnych częściach kodeksu), liczy sobie aż 74 strony. Można go złożyć w formę harmonijki. Artefakt zachował się do dnia dzisiejszego w dobrym stanie - oprócz hieroglifów możemy ujrzeć na nim wyraźne obrazki, na których dominuje kolor czerwony, czarny oraz błękitny. Nieznacznemu uszkodzeniu uległ podczas bombardowania Drezna, za czasów II wojny światowej.

Kodeks Drezdeński jest również bogatym świadectwem szerokiej wiedzy matematycznej Majów. Zawiera bardzo precyzyjne obliczenia astronomiczne i różne rachunki pomocne w proroctwach i obrzędach religijnych. Majom udało się wyznaczyć czas obrotu Ziemi dookoła Słońca na 365,242 dni. Dla porównania, współczesna wartość mierzona za pomocą dokładnych przyrządów wynosi 365,242198 dni - Majowie nie pomylili się zatem nawet w jednej tysięcznej. Znaleźć w nim możemy również dwie astronomiczne i astrologiczne tabele, w tym jedną dotyczącą ruchu planety Wenus i zaćmień słońca. Astronomia miała duże znaczenie w ogólnej kulturze Majów, co wymuszało przeprowadzanie różnych tego typu obliczeń.

Strona 1 kodeksu Drezdeńskiego

Stela 1 z La Mojarra

Widoczna na zdjęciu stela datowana jest na późny okres preklasyczny (600 r. p.n.e. - 150 r. p.n.e.). Jest to jeden z najdłuższych zachowanych tekstów prekolumbijskich. Odnaleźć na nim możemy dwie daty zapisane w długiej rachubie, odpowiadające latom 143 i 156 w kalendarzu gregoriańskim.

Stela 1 z La Mojarra

Matematyka Azteków

Aztecy podobnie jak Majowie korzystali z dwudziestkowego systemu liczbowego, lecz w odróżnieniu od Majów nie posiadali symbolu dla zera, choć znali jego koncept. Ich system zapisu nie był pozycyjny, podobnie jak w systemie egipskim jedną liczbę można było zapisać na kilka sposobów - kolejność znaków nie miała znaczenia - wartości im odpowiadające po prostu sumowano.

Na zdjęciu widoczny jest aztecki dokument przedstawiający wielkości działek należących do ludności.

Matematyka Azteków
Mezoameryka Kalendarz Azteków Postać aztecka Postać aztecka Postać aztecka Głowa Olmeków
Mezoameryka Mezoameryka Mezoameryka

Peru zamieszkiwane było przez wiele kultur: Caral, Chavin, Nazca, Mochica oraz Inków. Jednak żadna z nich jak dotąd nie została głębiej poznana. Ludy zamieszkujące tereny Peru - w tym Inkowie, którym szczególnie poświęcimy uwagę - nigdy nie wykształciły pisma podobnego do takiego, które wyobrażamy sobie mając w głowie słowo "pismo". Korzystaly one za to z oryginalnego systemu przekazywania informacji, zwanym pismem węzełkowym, lub kipu (w języku używanym przez Inków "kipu" znaczy po prostu węzeł). Ów system przekazywał informację poprzez sposób zawiązania węzełków, ich ilości, odległości od siebie, a nawet koloru użytych nici.

Pomimo - jakby mogło się zdawać - prymitywności kipu, imperium Inków rozrosło się do ogromnych rozmiarów, szczyciło się rozwiniętym systemem dróg, efektywnym rolnictwem i skuteczną administracją. Wszystko to oczywiście możliwe jest do osiągnięcia bez używania pisma w podobnej formie do tego, jakie znamy dziś, lecz dojście do takiego poziomu rozwoju wymaga przeprowadzania różnych obliczeń. Okazuje się, że i z matematyką Inkowie radzili sobie za pomocą kipu.

Yupana

Yupana prawdpodobnie służyła Inkom jako liczydło. Obliczenia przeprowadzano odpowiednio układając na niej kamyki. Gdy pod ręką nie było yupany, kamyki układano po prostu na ziemi, następnie wyniki obliczeń zapisywano następnie na kipu.

Yupana

Kalendarz Inków

O kalendarzu Inków niewiele wiadomo, lecz większość naukowców i historyków twierdzi, że do zapisu dat Inkowie również używali kipu.

Ich rok składał się z 12 miesięcy, każdy po 30 dni. Każdy miesiąc dzielił się na 3 tygodnie po 10 dni. Ostatni dzień tygodnia był dniem "handlowym", tego dnia Inkowie mogli zamienić swoje dobra na inne (w państwie Inków działał barter).

Oprócz tego Inkowie korzystali jeszcze z kalendarza księżycowego, w którym rok trwał 328 dni.

Kalendarz Inków
Mezoameryka Mezoameryka Mezoameryka

Kipu

Kipu (hiszp. quipu) to forma zapisu z wykorzystaniem sznurka. Pismem węzełkowym posługiwały się ludy zamieszkujące tereny Ameryki Południowej, ale również i kultury z dalekiego wschodu - Chińczycy, Koreańczycy oraz ludzie zamieszkujący wyspy Riukiu, niedaleko Japonii.

Kipu

Kipu i yupana w kronice

Na zdjęciu widoczna jest postać trzymająca kipu oraz yupana w lewym dolnym rogu.

Samo zdjęcie przedstawia jedną ze stron kroniki El primer nueva crónica y buen gobierno, autorstwa Felipe Guaman Poma de Ayala, który opisywał w niej historię i kulturę cywilizacji Inków, oraz ostro krytykował politykę prowadzoną przez króla Hiszpanii na podbitych terenach. Autor mając nadzieję na jej zmianę dedykował kronikę właśnie królowi Hiszpanii, lecz nie ma żadnych dowodów, by ta rzeczywiście do niego dotarła.

Yupana
Peru
Wielki mur chiński Chiny Wielki mur chiński

Dziewięć rozdziałów o sztuce matematyki

Dziewięć rozdziałów o sztuce matematyki było najważniejszym dziełem odtworzonym na podstawie spalonych z rozkazu cesarza prac. Zawarte w nim było 246 opisanych słownie problemów, podzielonych tematycznie na 9 tytułowych rodziałów.

Poruszane zagadnienia dotyczyły takich rzeczy jak handel, rolnictwo, zastosowanie geometrii w obliczaniu proporcji chińskich pagod, budowy wież, inżynierii oraz pomiarów geodezyjnych.

Oprócz tego, w Dziewięciu rodziałach chińscy matematycy opisali wyznaczanie liczby pi i rozwiązywanie trójkątów prostokątnych, oraz wykorzystali zasadę Cavalierego na ponad tysiąc lat przed jej "odkryciem" przez Cavalierego na zachodzie. W dziele znaleźć możemy również dowód twierdzenia Pitagorasa oraz wzór na eliminację Gaussa.

Do Dziewięciu rozdziałów o sztuce matematyki chiński matematyk Liu Hui w 264 roku opublikował komentarz, w którym między innymi ustalił przybliżoną wartość dla liczby pi na 3,14159 stosując metodę Archimedesa dla wieloboków o 3072 bokach.

Dziewięć rozdziałów o sztuce matematyki

Patyczki liczbowe

Od IV wieku p.n.e. system liczbowy zawarty w jiaguwen zaczął być wypierany przez patyczki liczbowe, gdy do powszechnego użytku zaczęły wchodzić "plansze do liczenia". Plansza miała formę szachownicy podzielonej na rzędy i kolumny, na której układane były patyczki. Chcąc zapisać na niej daną liczbę na odpowiednich polach, zaczynając od prawej strony, układano liczbę jedności, dziesiątek, setek, itd. Taki system zapisu był zatem systemem pozycyjnym.

Patyczki liczbowe używane były nie tylko w Chinach - korzystali z nich również matematycy japońscy, koreańscy i wietnamscy. Na zdjęciu widzimy japoński podręcznik do matematyki przedstawiający problem zapisany za pomocą patyczków liczbowych.

Patyczki do liczenia

Zasada Gougu

Zasadę Gougu, czyli właściwie twierdzenie Pitagorasa "w wersji chińskiej" znaleźć możemy w Zhoubi suanjing - najstarszym kompletnym tekście datowanym na okres pomiędzy 100 r. p.n.e. a 100 r. n.e. Oprócz tego, dzieło mówiło między innymi o obliczeniach z ułamkami o wspólnych mianownikach.

Zasada Gougu

Magiczny kwadrat

W matematyce chińskiej popularne były różnego rodzaju łamigłówki i zagadki, oraz magiczne kwadraty, którego przykład widzimy na zdjęciu. Magiczny kwadrat to tablica o takiej samej liczbie kolumn i wierszy, w której każda komórka zawiera taką liczbę całkowitą, aby suma wartości liczb w każdej kolumnie, wierszu oraz obu przekątnych była taka sama.

Konkretnie na zdjęciu widzimy Luoshu, magiczny kwadrat stosowany w sztuce feng shui. Przedstawiony za pomocą cyfr arabskich wyglądałby następująco:
$\table 4, 9, 2; 3, 5, 7; 8, 1, 6$

Magiczny kwadrat

V oraz VI wiek poprzedzał okres stagnacji chińskiej matematyki. Astronom oraz matematyk Zu Chongzi, urodzony w 429 r. podał przybliżenie liczby pi na 3,1415926 < π < 3,1415927, które pozostało najdokładniejszym przybliżeniem na kolejne ponad 900 lat. Zasugerował również używanie przybliżeń 355/113 lub 22/7 w rachunkach nie wymagających ogromnej dokładności. Oprócz tego, Zu Chongzi wyznaczył długość roku na 365,24281481 dni (365,24219878 jest wartością współczesną), czy np. wzór na objętość kuli - $$(πD^3)/6$$, gdzie D jest średnicą - będący odpowiednikiem znanego wszystkim $$4/3πR^3$$.

W V wieku za sprawą Xiahou Yanga wprowadzony zostaje zapis liczb w systemie dziesiętnym korzystając z dodatnich i ujemnych potęg dziesiątki. Niedługo potem, Zhang Quijian pokazuje na przykładach w jaki sposób sumować ciąg liczbowy. VI wiek natomiast był okresem ożywionego handlu między Chinami a Indiami, co w połączeniu z działalnością buddyjskich misjonarzy skutkowało pojawieniem się tłumaczeń prac indyjskich, np. dzieł Brahmagutpy, oraz podział kąta na 360 stopni i tablice wartości sinusa kątów od 0 do 90 stopni. Matematyka indyjska mimo wszystko nie miała dużego wpływu na kierunek matematyki chińskiej.

Traktat matematyczny w dziewięciu częściach

Shushu jiuzhang, czyli Traktat matematyczny w dziewięciu częściach opublikowany został przez Quina Jiushao, matematyka, którego żywot przypadał na lata 1202 - 1261, czyli złoty wiek dla chińskiej matematyki. W swoim dziele porusza on takie kwestie jak kalendarz, obliczanie pól figur, badanie trójkątów prostokątnych, czy słynny chiński problem reszty. Oprócz tego, w Shushu jiuzhang zawarte było mnóstwo "praktycznych" problemów, dotyczących życia codziennego i nie tylko.

Na przykład, problem "pomiaru okrągłego fortu z odległości" zawiera równanie:
$$x^10+16x^8-72x^6-864x^4-11664x^2-34992=0$$.
Inny z kolei rozwiązuje równanie z ujemnym współczynnikiem:
$$-x^4+763220x^2-40642560000=0$$.
W problemie "naprawa fortu i ustawianie podatków" autor podaje 180 różnych możliwych rozwiązań.

Traktat matematyczny w dziewięciu częściach
Wielki mur chiński Wielki mur chiński

Cywilizacja Chińska przez wiele wieków była odizolowana od reszty świata. Wpływały na to różne czynniki, jak np. oddzielenie Chin przez granice naturalne, takie jak otaczające je góry i morza. Dzięki temu kultura Chińska była wyjątkowa i niezależna od innych cywilizacji.

O matematyce starożytnych Chin nie wiemy zbyt wiele przez politykę cesarza Qin Shi Huanga, który w 213 r p.n.e. rozkazał spalić wszystkie książki niezgodne z ówczesną filozofią legizmu, oraz mordować konfucjańskich uczonych. Zapoczątkowania przez niego polityka realizowana była przez kilka kolejnych lat, czego skutkiem była utrata niezliczonych dzieł chińskiej kultury, w tym również źródeł zawierających informacje o matematyce chińczyków. Niektóre zniszczone książki starano się odtwarzać z pamięci, lecz za to również groziła kara śmierci.

Najstarszymi chińskimi artefaktami związanymi z matematyką, które przetrwały do dnia dzisiejszego są kości wróżebne zapisane pismem zwanym Jiaguwen, zawierającym system liczbowy podobny do dziesiętnego, za wyjątkiem braku w nim cyfry zero. Większość z odnalezionych kości wróżebnych, najczęściej skorup żółwi lub kości osłów, przypada na okres dynastii Shang (1600 r p.n.e. - 1046 p.n.e.).

Chińska matematyka, podobnie np. do matematyki starożytnego Egiptu, była skoncentrowana na praktycznych zastosowaniach. Brak w niej aksjomatów i abstrakcji, jak np. w matematyce greckiej. Matematyka chińczyków związana głównie była z kwestiami pomiaru ziemi, własności, obliczania wysokości podatków, kalendarza, architektury, handlu, czy astronomii. Dowodem na powszechne wykorzystasnie matematyki w życiu codziennym może być na przykład fakt, że już około 400 lat p.n.e. w chińskich szkołach nauczana była na pamięć tabliczka mnożenia 9·9.

Jiaguwen

Jiaguwen to inskrypcje, które za czasów dynastii Shang ryto na skorupach żółwi i kościach zwierzęcych. Pismo Jiaguwen zawierało rozwinięty system liczbowy, lecz brak w nim było zera, czy "pustego miejsca", którym inne systemy liczbowe często oznaczały zero.

System liczbowy w JiaguwenLiczby w Jiaguwen, zdjęcie: history.mcs.st-and.ac.uk

Jiaguwen

Suanpan

Suanpan jest tradycyjnym chińskim abakiem, czyli swojego rodzaju liczydłem. Był urządzeniem wszechstronnym i pozwalającym na szybkie przeprowadzanie działań arytmetycznych. Za jego pomocą wykonać można było mnożenie, dzielenie, dodawanie, odejmowanie, pierwiastkowanie kwadratowe i sześcienne.

Suanpan

Jia Xian i jego trójkąt

Matematyk Jia Xian w środku XI wieku, w okresie stagnacji chińskiej matematyki przypadającej na okres lat 700 - 1300 n.e. zaprezentował swój trójkąt, będący właściwie trójkątem Pascala - tyle, że na sześć wieków zanim Pascal przyszedł na świat. Razem z trójkątem Jia Xiana wiązały się metody liczenia pierwiastków dowolnego stopnia na suanpanie.

Trójkąt Pascala jest trójkątną tablicą liczb, w której na bokach znajdują się liczby 1, a pozostałe są sumą dwóch liczb znajdujących się bezpośrednio nad nią. Liczby znajdujące się w n-tym wierszu to kolejne współczynniki dwumianu Newtona, czyli rozwinięcia $$(a+b)^n$$, np:

$$(a+b)^2=a^2+2ab+b^2$$
$$(a+b)^3=a^3+3a^2b+3ab^2+b^3$$
$$(a+b)^4=a^4+4a^3b+6a^2b^2+4ab^3+b^4$$

Jia Xian i jego trójkąt

XIII wiek, choć był okresem ekspansji imperium mongolskiego i najazdu Czyngis-chana na Chiny - był również złotym wiekiem dla matematyki chińskiej. Właśnie wtedy conajmniej ośmiu uczonych opublikowało ponad piętnaście tekstów matematycznych.

Oprócz Qina Jiushao, autora Traktatu matematycznego w dziewięciu częściach, w tamtym okresie tworzył również Li Chi, badający opisywanie i wpisywanie okręgu w trójkąt, Yang Hui, opisujący dzielenie, mnożenie, pierwiastkowanie, ciągi, obliczający powierzchnię różnych figur, równania kwadratowe, oraz badający magiczne kwadraty sięgające rozmiarów 10 x 10, Guo Shoujing, zajmujący się interpolacją wyższych rzędów, czyli przybliżone wartości funkcji w przedziale między podanymi wartościami, oraz Zhu Shijiei, uzywający liczby zero.

Wiele dokonań Chińczyków ponownie odkrytych zostało dopiero setki lat później na zachodzie, takich jak macierze, trójkąt Pascala, regułę trzech, chińskie twierdzenie o resztach, liczby ujemne, czy dwumian Newtona. Warto również wspomnieć o Shenie Kuo, wszechstronnie wykształconym uczonym żyjącym w latach 1031 - 1095, który stosował m.in. rachunek różniczkowy, trygonometrię, metrologię, permutacje, oraz zajmował się praktycznymi problemami: obliczył minimalny rozmiar wolnej przestrzeni potrzebny do rozwinięcia danych formacji bitewnych i najdłuższą możliwą kampanię militarną przy określonych zapasach żywności.

Po XIII wieku rozpoczyna się jednak powolny upadek matematyki chińskiej aż do końca XV wieku, gdzie wpływy matematyki zachodniej stają się silniejsze, a odrębność i wyjątkowość matematyki chińskiej zaczyna się coraz szybciej zatracać.

Chiński daszek Chińska postać Chińska postać Chiński smok
Tadź Mahal

Wedy i Sulbasutry

Sulbasutry dołączane były do Wed jako przypisy ze wskazówkami dotyczącymi budowy ołtarzy - aby składana na nich ofiara przyniosła łaskę bogów, sam ołtarz musiał być zbudowany bardzo dokładnie. W okresie starożytności stanowiły one główne źródło wiedzy matematycznej. Znaleźć na nich możemy takie informacje jak dokładne (jak na tamte czasy) przybliżenie liczby pi, wszystkie cztery operacje matematyczne, oraz rozwinięty system liczbowy. W końcowej części okresu wedyjskiego w matematyce indyjskiej, w astronomicznych pracach zwanych siddhantami po raz pierwszy pojawia się idea funkcji trygonometrycznych.

Kipu

Matematyka dżinistyczna

Wraz z powolnym odchodzeniem od religii wedyjskiej, na jej miejsce wchodzić zaczął dżinizm, który swój ślad zostawił również na indyjskiej matematyce. W religii dżinistycznej dużą rolę odgrywały wielkie liczby, co wymuszało na kapłanach biegłość w matematyce. Podstawową umiejętnością duchownych była znajomość sankhyany - nauki o liczbach w skład której wchodziła arytmetyka i astronomia.

Kipu

Manuskrypt z Bakhshali

Datowany na okres około 200 r p.n.e. - 200 r n.e. zawiera równania pierwszego stopnia z pięcioma niewiadomymi, liczby ujemne, oraz sposoby przybliżonego obliczania pierwiastków kwadratowych z dowolnych liczb dodatnich. Co ciekawe, znaleźć na nim możemy poraz pierwszy zero, zapisane w postaci kropki. Późniejsze zapisy zera pojawiały się już jako owal.

Manuskrypt z Bakhshali

Varahamihira

O Varahamirze wiemy stosunkowo niewiele. Obok Aryabhaty, był jedną z ważniejszych postaci w matematyce tamtego VI wieku. Jego najsłynniejsza praca, Pancasiddhantika datowana na 575 r. jest zbiorem wiedzy astronomicznej i matematycznej.

Varahamihira

Brahmagupta

Obok Aryabahty, Brahmagupta (598-670) był kolejnym wielkim indyjskim matematykiem okresu klasycznego. Był autorem dzieł, które następnie wywarły duży wpływ na dalszą matematykę nie tylko indyjską, lecz również arabską i w mniejszym stopniu chińską: słynnego Brahmasphutasiddhanta oraz Khandakhayaka. Jego wybitności dowodzi fakt, że pojął działanie systemu liczbowego lepiej, niż ktokolwiek przed nim. Zaprezentował nowe sposoby mnożenia i operacje z użyciem zera. Jako pierwszy również próbował dzielić przez zero i udowodnić, że $$n/0 = ∞$$.

Brahmagupta

Bhaskara II

Bhaskara II, którego żywot przypadał na lata 1114-1185 był jednym z najwybitniejszych matematyków indyjskich. Oprócz napisania swojego głównego dzieła - Siddhanta siromani, przypisuje mu się przybliżenie liczby pi na 3,141666, oraz rozwiązanie równania 61x2 = y2+1, gdzie uzyskał efektowny wynik x = 226153980, y = 1766319049.

Bhaskara
Tadź Mahal

Historia indyjskiej matematyki sięga aż ponad 2000 lat p.n.e. Najstarsze znaleziska kierują nas do doliny Indusu, gdzie aż do około 1700 r. p.n.e. rozwijała się cywilizacja Indusu (nazywana również cywilizacją Harappańską od stanowiska archeologicznego na któym dokonano związanych z nią odkryć), posługująca się własnym pismem składającym się z aż około 500 znaków, oraz systemem miar i wag. Odnalezione zostały odważniki tworzące zbiór wag o charakterze dziesiętnym, kolejno 0,05, 0,1, 0,2, 0,5, 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100, 200, oraz 500 jednostek. Odkryte zostały również skale do pomiaru długości, m. in. skala dziesiętna, w której podstwową jednostką było 1,32 cala (3,35 centymetra), nazwana potem "calem induskim", lub pręty z brązu długości 0,367 cala (0,932 centymetra). 100 takich prętów daje długość około 1 metra, czyli około tyle, ile wynosi jeden krok. Harappanie korzystali ze swoich systemów miar i wag np. w budownictwie, wykonując precyzyjne pomiary.

Przyszedł jednak czas, gdy cywilizacja Indusu zaczęła upadać. Nie jest do końca jasne co może być tego powodem, istnieją różne teorie: zmiany klimatyczne przynoszące nieurodzaj, epidemia, powódź lub długotrwała susza, czy najazd Indo-Aryjskich ludów z północy (dzisiejszych terenów Iranu). Próżnię po cywilizacji Indusu w latach 1500-800 p.n.e. zaczęła zapełniać nowa kultura, która przyniosła nam Wedy - pierwsze źródła pisane o charakterze religijnym, spisane wedyjskim sanskrytem.

To właśnie z Wedami wiąże się dalszy rozwój indyjskiej matematyki, a dokładniej z Sulbasutrami - dołączanymi do Wed przypisami, zawierającymi instrukcje jak budować ołtarze. Matematyka w tamtym okresie rozwijała się zatem głównie dla praktycznych i religijnych zastosowań. Głównymi autorami Sulbasutrów byli Baudhayana (około 800 r. p.n.e.), Manava (około 750 r. p.n.e.) i Katyayana (około 200 r. p.n.e.).

Indyjski system liczbowy

To właśnie od indyjskiego systemu pochodzi większość dzisiejszych pozycyjnych dziesiętnych systemów liczbowych - właśnie w Indiach bowiem powstała koncepcja numerologii pozycyjnej (co prawda Babilończycy wcześniej używali systemu pozycyjnego, lecz ich system za liczbę bazową brał 60, natomiast system indyjski był dziesiętny). Cyfry indyjskie są w zachodniej kulturze znane jako arabskie, ponieważ w średniowieczu to właśnie arabowie rozprzestrzenili je w Europie. Swój wkład miał w tym perski matematyk Al-Chuwarizmi, popularyzując ów zapis.

Pismo Gupta

Aryabhata

Matematyka dżinistyczna i wedyjska skupiona była wokół religii. Okres klasyczny przyniósł zmianę w tym temacie - większość matematyków żyjących w jego czasie była astronomami, ich prace również w znacznej większości poruszały tematy związane mniej lub bardziej z astronomią.

Matematyka klasyczna swój początek miała około 400 r. n.e. Jednym z najważniejszych dzieł tego okresu jest opublikowany przez Aryabhatę (którego pomnik widzimy na zdjęciu) około 500 r. Aryabhatiya - traktat astronomiczny, który podsumowywał całą dżinistyczną matematykę. Ów traktat, podobnie jak cała matematyka indyjska nie zawierał żadnych dowodów matematycznych, brak w nim nawet idei dowodu matematycznego. Znaleźć można było w nim trygonometrię (której autor używał do swoich astronomicznych obliczeń), tabelę wartości funkcji sinus, a także pierwiastkowanie i równania kwadratowe. Aryabhata podał również wartość liczby pi na 3,1416, zaznaczając przy tym, że jest to jedynie przybliżenie, oraz rozwiązał równanie ax - by = c.

Aryabhata

Mahavira

Mahavira, żyjący w IX wieku, był jedynym matematykiem indyjskim wspominającym o elipsie. Około roku 850 opublikował również Ganitasar Sangraha - dzieło, w którym arytmetyka opisana jest poraz pierwszy w formie bliskiej do tej, która używana jest współcześnie.

Mahavira

Madhawa

Po śmierci Bhaskary II w matematyce indyjskiej nastąpił zastój. Nie licząc pojedynczych mniejszych dzieł, trzeba było czekać aż 200 lat na kolejne znaczące prace matematyczne. "Złą passę" przełamał Madhawa - matematyk pochodzący z Kerala (stan indyjski), którego dziełami następnie inspirowali się tacy matematycy jak Nilakantha, czy Jyasthadeva, tworząc Keralską Szkołę Astronomii i Matematyki. Właśnie dzięki "uczniom" Madhawy i ich wspominkach wiemy o nim samym i o jego dokonaniach - wszystkie jego matematyczne zapiski zostały utracone.

Do jego dokonań należy m.in. rozwinięcie funkcji w nieskończony szereg, czego Europejczycy dokonali dopiero w XVIII wieku (takowe rozwinięcie nazywane jest dziś szeregiem Taylora), oraz wiele innych.

madhava
Akropol

Grecki system liczbowy

W pierwszym tysiącleciu przed naszą erą Grecy nie posiadali jednego "narodowego" systemu liczbowego. Ze względu na geografię i polityczne rozbicie kraju na mniejsze polis, systemów było wiele, różniących się mniej lub bardziej od siebie. Liczby wtedy swoje główne zastosowanie znajdywały w handlu.

Grecki system liczbowy

Pitagoras

Pitagoras jest postacią, o której słyszał chyba każdy. Prawdopodobnie najsławniejszy ze wszystkich greckich matematyków i jeden z najsławniejszych żyjących kiedykolwiek. Pitagoras wraz ze swoim mistrzem Talesem byli uczonymi, którzy praktycznie dali początek greckiej matematyce. Żył w latach około 582 p.n.e. - 507 p.n.e. Obficie podróżował, dzięki czemu zdobył ponadprzeciętną wiedzę. Celem jego wypraw był głównie Egipt, gdzie pobierał nauki od duchownych. Zainspirowany tamtejszą matematyką, po powrocie do ojczyzny w Krotonie założył szkołę pitagorejczyków, pod wieloma względami przypominającą sektę. Nauczał w swoim domu, jako uczniów wybierając osoby zdolne do milczenia, które były w stanie zachować jego nauki w tajemnicy.

Pitagoras

Platon

Platon nie był typowym matematykiem - zdecydowanie większe zasługi przypisać można mu w dziedzinie filozofii. Założył Akademię Platońską, której celem było wszechstronne doskonalenie serca i umysłu poprzez dążenie do poznania prawdy.

Jego szkoła odcisnęła również ślad na ówczesnej matematyce. Platon wprowadził ścisły kanon metodologiczny, w myśl którego dozwolone konstrukcje geometryczne prowadzone mogły być jedynie przy użyciu cyrkla i linijki, co argumentował tym, że "jedynie linia prosta i okrąg mogą ślizgać się samo po sobie". Taki rodzaj konsktrukcji istnieje do dziś, nosząc nazwę konstrukcji platońskich.

Nad wejściem do jego budynku swojej akademii Platon napisał "Medeis ageometretos eisito mu ten slegen" - Nikt, kto nie umie geometrii, nie ma wstępu do mego domu.

Platon

Archimedes z Syrakuz

Archimedes był jednym z największych, jeśli nie największym greckim matematykiem. Żył w latach około 287 p.n.e. - 212 p.n.e. i studiował w Aleksandrii, podobnie jak Euklides, którego nauki z pewnością nie były mu obce, bowiem był w bliskich kontaktach z jego uczniami, z którymi prowadził korespondencję przez całe życie.

Oprócz posiadania wybitnej wiedzy matematycznej, Archimedes zyskał sławę jako konstruktor wielu genialnych maszyn i mechanizmów, zarówno cywilnych jak i wojskowych, dzięki którym m. in. Grecy zyskali przewagę w boju przeciwko Rzymianom.

Archimedes

Hipparchos z Nikei

Hipparchos, zwany również Hipparchem żył w latach 190 p.n.e. - 120 p.n.e. Razem z Ptolemeuszem uważani są za prekursorów trygonometrii, tworząc tablicę cięciw okręgu - równoważną do tablicy funkcji trygonometrycznej sinus. Oprócz tego, Hipparchos był wybitnym astronomem, współtwórcą naukowych podstaw astronomii.

Hipparchos

Diofantos

Diofantos, ostatni ważny grecki matematyk żyjący w latach około 210 n.e. - 290 n.e. znany jest przede wszystkim ze swojego dzieła Arithmētika (Arytmetyka), w którym zapisał nowe sposoby rozwiązywania równań aż do trzeciego stopnia. Uznaje się go za pierwszego matematyka, który stosował zsystematyzowanego języka algebraicznego, m. in. używając znaku odejmowania. Swoje życie spędził w Aleksandrii, gdzie schronił się po podbiciu Grecji przez Rzymian.

Diofant
Akropol

Spośród różnych kultur i cywilizacji matematyka grecka jest zdecydowanie tą "najpopularniejszą". Gdybyśmy zapytali losową osobę o wielkich matematyków, z ogromnym prawdopodobieństwem usłyszelibyśmy o Pitagorasie, Euklidesie, czy Archimedesie. Owa popularność oczywiście nie jest nieuzasadniona - Grecy przysłużyli się dla matematyki jak żadna inna cywilizacja. Choć początkowo inspirowali się dokonaniami Egipcjan i Babilończyków, grecka matematyka szybko wykształciła swój własny styl i kierunek. W odróżnieniu od indyjskiej - w greckiej popularne były formalne dowody opierające się na zasadach logiki.

Zachowało się niewiele oryginałów prac greckich uczonych. Najstarsze z nich datowane są na okres rzymski. Przetrwało jednak mnóstwo kopii i różnych odpisów, dzięki czemu o matematyce Greków wiemy nieporównywalnie więcej, niż w przypadku innych cywilizacji.

Głównymi zagadnieniami, na których skupiali się greccy matematycy była geometria, oraz w późniejszych latach stereometria, w szczególności wyróżnić możemy trzy wielkie problemy: konstrukcja trysekcji kąta (czyli podzielenie kąta na trzy równe części), kwadratura koła (wyznaczenie kwadratu o polu równym polu danego koła) oraz podwojenie sześcianu (zbudowanie sześcianu o dwukrotnej objętości względem podanego).

Tales z Miletu

Pochodzący z Miletu Tales, żyjący w latach około 624 p.n.e. - 546 p.n.e. był pierwszym znanym greckim matematykiem oraz mistrzem Pitagorasa. Wiedzę zdobywał w podobny sposób do swojego słynnego ucznia, podróżując do Egiptu, gdzie uczył się geometrii i Babilonii, w której w tamtejszym czasie astronomia przeżywała ponowny rozkwit. Talesa charakteryzowało praktycznie podejście do matematyki. Swoich twierdzeń nie udowadniał matematycznie, lecz pokazywał, że w wielu przypadkach się sprawdzają. Zapoczątkował szkołę milezyjską, której uczniowie, m. in. Anaksymander i Anaksymenes kontynuowali filozofię mistrza.

Tales z Miletu

Arystoteles

Arystoteles żyjący w latach 384 p.n.e. - 322 p.n.e. jest jednym z trzech - obok Platona i Sokratesa - najsławniejszych filozofów greckich. Nie miał żadnych typowo matematycznych zasług, lecz należy docenić jego wpływ na usystematyzowanie logiki. Dał podstawy do rozwoju logiki jako odrębnej dyscypliny badawczej rozwijając takie zagadnienia jak definiowanie, wnioskowanie indukcyjne, klasyfikowanie logiczne, czy kluczowe dla matematyki pojęcie dowodu. Podzielił geometrię na część czysto teoretyczną i praktyczną - geodezję.

Hipokrates

Euklides z Aleksandrii

Euklides, żyjący w latach około 365 p.n.e. - 270 p.n.e. był jednym z pierwszych uczniów szkoły Platona, oraz wybitnym matematykiem III wieku p.n.e., nazywanego "złotym" okresem greckiej matematyki. Przez większość życia tworzył w Aleksandrii, która po śmierci Aleksandra Wielkiego stała się naukowym ośrodkiem, stolicą wielonarodowego imperium, z którego inne kultury czerpać mogły wiedzę greckich uczonych.

Był autorem wielu prac, które łączyły w całość i podsumowywały odkrycia z danych dziecin matematyki. Przekazywał wiedzę w sposób wybitnie aksjomatyczny i dedukcyjny, dopatrzyć możemy się w nim metod logiki Arystotelesa. Zdecydowanie najważniejszym jego dziełem jest Stoicheia geometrias, czyli "Elementy geometrii", będące zbiorem dotychczasowej wiedzy o geometrii. Owa praca miała ogromny wpływ na późniejszą matematykę europejską, stając się powszechnym podręcznikiem niemal do końca XIX wieku, czyli na kolejne dwa tysiące lat. Elementy były tłumaczone na liczne języki - na więcej przetłumaczona została jedynie Biblia.

Euklides

Klaudiusz Ptolemeusz

Żyjący w latach około 100 n.e. - 168 n.e. Klaudiusz Ptolemeusz był wszechstronnie wykształconym greckim uczonym. Najważniejsze jego dzieła dotyczyły geografii i matematyki. We "Wstępie do geografii" instruował w jaki sposób należy tworzyć mapy, natomiast jego "Nauki geograficzne" mówiły o położeniu ponad trzech tysięcy miejscowości - w tym tych leżących na terenach dzisiejszej Polski, m. in. Kalisz, czy Jaćwież. Jego mapy jednak w pewnych miejscach były dość niedokładne, ponieważ głównie opierał się na opowieściach żeglarzy i kupców podróżujących po świecie, które często bywały przekoloryzowane.

Najważniejszym jego dziełem był Mathematikes Sýntaxeos (Matematyczny Zbiór), który za pośrednictwem Arabów dotarł do Europy pod tytułem Almagest i pozostawał podstawowym podręcznikiem naukowym aż do czasów Kopernika.

Ptolemeusz
Tło

Kiedy w Europie panował zastój cywilizacyjny, świat islamu prężnie się rozwijał. Historia arabskiej matematyki zaczyna się około IX wieku, kiedy to panująca dynastia Abbasydów przenosi stolicę islamskiego imperium z Damaszku do Bagdadu. Kalif Harun al-Rashid, będący piątym kalifem z dynastii Abbasydów po objęciu władzy w 786 roku wraz ze swoim następcą al-Ma'munem silnie wspierali rozwój nauki. Z ich polecenia w Bagdadzie powstał Dom Mądrości, czyli pierwsza z klasycznych akademii arabskich.

Dzisiejsza matematyka zachodnia wiele zawdzięcza matematyce arabskiej, lecz również i ona powstała na bazie dokonań poprzedników - ogromny wpływ wywarły na nią tłumaczenia dzieł greckich, m. in. Elementów Euklidesa i późniejsze przekłady prac Archimedesa, Diofantosa, Ptolemeusza i innych, oraz indyjskich - Brahmasphutasiddhanty Brahmagupty i Āryabhatīyi Aryabhaty. Arabowie mocno zainspirowani przetłumaczonymi dziełami szybko pochłonęli zawartą w nich wiedzę oraz zaczęli dokładać do niej swoje cegiełki, tworząc nową, unikalną matematykę arabską.

al-Kitāb al-Maqala fī Hīsāb al-Jabr waal-Muqābala

Najważniejsze dzieło Muhammada ibn Musa al-Khwarizmi, al-Kitāb al-Maqala fī Hīsāb al-Jabr waal-Muqābala ("Kompendium o liczeniu przez uzupełnienie i wyrównywanie") uważane jest za pierwszą pracę (lub drugą, gdy uwzględnimy Arytmetykę autorstwa Diofantosa) traktującą o algebrze, będącej najpopularniejszą dziedziną wśród arabskiej matematyki.

Tytułowe al-jabr znaczy uzupełnienie, czyli przenoszenie wyrazów na drugą stronę równania, zaś al-muqabala oznacza wyrównywanie, czyli sprowadzanie równania do najprostszej postaci, sumując wyrazy podobne.

Al-Khwarizmi

Al-Battani

Al-Battani był arabskim uczonym, żyjącym w latach 855-929. Zajmował się astronomią i matematyką. Oprócz licznych astronomicznych odkryć swoje zasługi miał również w trygonometrii. Prawdopodobnie nie znając prac Aryabhaty wprowadził pojęcia sinusa i tangensa. Wyznaczył następujące wzory:
$$bsin(Φ)=asin(π/2-Φ)$$,
$$tan(Φ)={sin(Φ)}/cos(Φ)$$,
$$sec(Φ)=√{1+tan^2(Φ)}$$,
Oraz rozwiązał równanie:
$$sin(x)=acos(x)$$
wprowadzając następujące przekształcenie:
$$sin(x)=a/√{1+a^2}$$

Al-Battani

Abu Ali Hasan Ibn al-Hajsam

Abū ‘Alī al-Hasan ibn al-Hajtam, zwany krócej Alhazenem żył w latach 965 - 1039. Był perskim uczonym, zajmującym się matematyką, astronomią i fizyką. Znany jest głównie dzięki swoim odkryciom z dziedziny optyki, lecz miał również swoje zasługi w matematyce. Zajmował się głównie teorią liczb, a swoimi odkryciami wyprzedził Europejczyków o 750 lat.

Alhazen

Omar Chajjam

Perski matematyk, Omar Chajjam, którego pełne arabskie imie brzmiało Ghiyath al-Din Abu'l-Fath Omar ibn Ibrahim Al-Nisaburi Khayyāmi żył w latach 1048 - 1131. Oprócz matematyki zajmował się również astronomią, poezją i filozofią. Publikował komentarze do prac matematycznych greków. W jego dziele "Rozprawa o zademonstrowaniu zagadnień z algebry", będącym komentarzem do Elementów Euklidesa Omar Chajjam daje geometryczne rozwiązanie równania trzeciego stopnia - $$x^3 + 200x = 20x^2 + 2000$$.

Oprócz tego, w innej swojej pracy mówiącej o postulatach Euklidesa zastępuje on V postulat o równoległości prostych różnymi innymi twierdzeniami. Przysłużył się dzięki temu rozwojowi geometrii nieeuklidesowej, choć nie do końca to miał na celu - chcąc udowodnić V postulat przez przypadek udowodnił własności kształtów w geometriach nieeuklidesowych.

Omar Chajjam
Tło

Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi

Muhammad ibn Musa al-Khwarizmi był wszechstronnie wykształconym uczonym, najsłynniejszym spośród arabskich matematyków i jednym z największych matematycznych umysłów żyjących kiedykolwiek. Był jednym z pierwszych dyrektorów Domu Mądrości oraz prekursorem różnych dyscyplin matematycznych. Nadzorował tłumaczenie na język arabski różnych indyjskich i greckich dzieł, samemu później pisząc prace, które następnie wywarły ogromny wpływ na współczesną myśl matematyczną o wiele bardziej, niż dokonania jakiegokolwiek innego średniowiecznego matematyka. Od jego latynizacji jego imienia pochodzi słowo "algorytm", podobnie jak "algebra" od "al-jabr" - części tytułu najważniejszego dzieła al-Khwarizmiego.

Al-Khwarizmi

Symetria w islamskiej sztuce

Islam był przeciwko przedstawianiu ludzi na wszelkiego typu obrazach czy rzeźbach, więc muzułmańscy artyści musieli szukać innego sposobu na ozdobienie swoich budowli. Piękno znaleźli w symetrii i odkryli wszystkie jej rodzaje, które można przedstawić na dwuwymiarowej płaszczyźnie. Do dziś w meczetach możemy podziwiać ściany bogato zdobione różnymi geometrycznymi wzorami.

Symetria

Abu Bakr al-Karadżi

Abu Bakr al-Karadżi, znany również jako al-Karadżi był perskim matematykiem żyjącym w latach 953 - 1029. Wsławił się dzięki swojemu traktatowi matematycznemu al-Fakhri, gdzie rozwinął idee algebraiczne uniezależniając je od operacji geometrycznych.

Na zdjęciu widzimy stronę z jednej z jego prac.

Al-Karadżi

Nasir ad-Din Tusi

Nasir ad-Din Tusi, lub według jego imponująco długiego (przynajmniej jak na europejskie standardy) imienia Nasir Tusi Abu Dżafar Muhammad Ibn Muhammad Ibn al-Hasan Nasir ad-Din al-Tusi był perskim naukowcem urodzonym w 1201 roku. Traktował trygonometrię jako oddzielną gałąź matematyki, niezależną od astronomii. Bazując na pracach greckich i indyjskich matematyków rozwijał trygonometrię sferyczną i opisał trójkąt sferyczny. Sformułował twierdzenie sinusów, mówiące:
$$a/{sin(α)} = b/{sin(β)} = c/{sin(γ)}$$,
lecz nie był pierwszym, który to zrobił.

Al-Kashi

Ghiyath al-Kashi

Ghiyath al-Kashi, lub jego pełnym imieniem - Gijasedin Dżamszid ben Mas'ud ben Mahmud al-Kaszi Kaszani był perskim matematykiem, którego żywot przypadał na lata 1380-1429. Był jedną z najważniejszych postaci w matematyce związanych z rozwojem ułamków dziesiętnych. W swojej pracy Miftahul hisabi ("Klucz do arytmetyki") wyznaczył rozwinięcia dziesiętne różnych liczb algebraicznych (np. √2, π). W innym dziele, Traktacie o okręgu, al-Kashi korzysta z przybliżenia pi z dokładnością do 16 miejsca po przecinku. Oprócz tego rozwinął metodę obliczania pierwiastków n-tego stopnia, którą lata później na zachodzie podał Ruffini oraz Horner. Ponadto, al-Kashi rozpisał tabelę wartości sinus dokładną do aż około 8 miejsc po przecinku.

Al-Kashi
Matematyka arabska
Tło

Epilog

Dzisiejsza matematyka nie wyglądałaby tak, jak wygląda, gdyby nie wkład wielkich umysłów rozrzuconych po całym świecie, żyjących wśród różnych kultur i cywilizacji, poświęcacjących całe swe życie dla nauki. Tysiące lat rozwoju myśli matematycznej zaprowadziły ludzkość do miejsca w którym znajdujemy się dziś.

Choć obecnie matematyka zachodnia stała się tą globalną, warto pamiętać na jakich fundamentach została zbudowana.

Ciężko jest przewidzieć w jakim kierunku dalej potoczy się historia, lecz jedno jest pewne - nauka nigdy dotąd nie rozwijała się szybciej, niż właśnie teraz.