dr inż. Mikołaj Łyskowski

Metody geofizyczne pozwalają na kompleksowe badania stref przypowierzchniowych m.in. przy geologiczno-inżynierskim rozpoznawaniu podłoża, monitoringu środowiska, czy detekcji obiektów antropogenicznych. Najszybszymi, łatwymi do implementacji, nieobarczonymi dużymi wymaganiami dotyczącymi powierzchni terenu pomiarowego i często stosowanymi są: metoda georadarowa (GPR) i tomografia elektrooporowa (ERT). Odgrywają one istotną rolę w ukierunkowywaniu prac archeologicznych poprzez lokalizację i identyfikację podpowierzchniowych pozostałości obiektów, a szczególnie architektonicznych, archeologicznych i geologicznych. Metody te charakteryzują się wysoką dokładnością odwzorowania badanego ośrodka, możliwością interpretacji w geometrii 2D i 3D. W prezentowanej pracy poddano badaniom dwa obszary na terenie południowej Polski, zabytkowy rejon Starego Miasta w Krakowie oraz dwór w Nowym Siole. Kraków, jako licząca się metropolia centralnej Europy, leżąca na szlakach komunikacyjnych, intensywnie rozwijała się, czego głównym wyznacznikiem był handel i rzemiosło. Wiązało się z tym znaczne zapotrzebowanie na wodę. Z tych względów, miasto wykorzystywało i rozwijało skomplikowaną sieć cieków wodnych, młynów i kolektorów ściekowych, których przebieg do dziś nie został dostatecznie rozpoznany. Obecność w podłożu historycznych kolektorów wodno-ściekowych zarówno naturalnych, jak i stworzonych przez człowieka nie tylko zagraża istniejącym budynkom zabytkowym, ale również z ich udziałem ma miejsce migracja zanieczyszczeń. Dwór w Nowym Siole stanowi innego rodzaju przykład antropopresji i związanej z nią przekształceniem powierzchni terenu. Mimo założeń, w których miał stanowić obiekt mieszkalny, wielokrotnie jego funkcja ulegała zmianom. Był szpitalem, gospodarstwem rolnym i szkołą, a mimo to założenie cechuje bastionowy charakter z charakterystyczną dla takich budowli fosą obronną. Ten fakt sprawił, że pomiary w tym rejonie potraktowano jako poligon porównawczy do fos silnie zurbanizowanego Krakowa. W ten sposób weryfikowano możliwości wykorzystania metod geofizycznych i geochemicznych do \ wykrywania pozostałości cieków wodnych, w warunkach słabszej antropopresji zarówno historycznej, jak i współczesnej. Jako uzupełnienie pomiarów geofizycznych wykorzystano nieinwazyjne, powierzchniowe metody obrazowania litologii podłoża, małośrednicowe otwory wiertnicze oraz geochemiczne analizy fizykochemicznych właściwości gruntów, w tym badaniami stężeń metali. Można na ich podstawie zidentyfikować obecność osadów związanych z funkcjonowaniem historycznych fos i młynówek.

Wykonywane na terenie Plant Krakowskich w latach 2010-2011 rekonesansowe pomiary metodą georadarową wykazały duże tłumienie fali w ośrodku wysokoprzewodzącym, jakim są nasypy i osady fos, co spowodowało słabszy zasięg głębokościowy i większe zaszumienie obrazu. Prawdopodobnie było to spowodowane uzbrojeniem terenu i obecnością w gruntach podłoża licznych i nieregularnych przewarstwień w postaci namułów, będących pozostałością historycznych powodzi i podtopień. Z powyższych względów w rejonie Krakowa do badania podłoża włączono pomiary metodą tomografii elektrooporowej, mimo że jest ona obciążona wymaganiami dotyczącymi odpowiednio dużej powierzchni implementacji. Po spełnieniu tych warunków możliwe jest wykrywanie stref zawodnionych lub rozluźnień, rozpoznawanie budowy geologicznej ośrodka, czy wykrywanie zasypanych cieków wodnych. Na terenie Nowego Sioła wykorzystano pomiary jedynie metodą GPR, które przyniosły bardzo dobre wyniki. W obydwu przypadkach możliwe było wyznaczanie przebiegu dawnych cieków wodnych, co stanowiło główny cel niniejszej pracy. Dzięki zastosowaniu małoinwazyjnych otworów wiertniczych i analizom geochemicznym próbek gruntów uzyskano niezbędne dane, uzupełniające pomiary powierzchniowe. W ten sposób udało się zweryfikować wyniki pomiarów geofizycznych i wyznaczyć lokalizację oraz przebieg fragmentów historycznych cieków wodnych. Tym samym można było stwierdzić, że mimo pewnej niedokładności i niejednoznaczności obrazów geofizycznych, z ich pomocą trafnie wskazano miejsca perspektywiczne do przeprowadzenia badań geoarcheologicznych. Makroskopowe rozpoznanie poszczególnych historycznych warstw umożliwiło określenie rodzaju i litologii gruntów je budujących. Z kolei pomiar podstawowych wskaźników fizykochemicznych (pH, potencjału Eh, przewodności PEW) oraz oznaczenie koncentracji metali pozwoliło na ocenę stopnia przekształcenia środowiska, z punktu widzenia dzisiaj obowiązujących normatywów. W analizie geochemicznej próbek gruntu przeprowadzono także, nietypowe w tym zastosowaniu, badanie podatności magnetycznej. Pomiar ten należy do puli metod badawczych geofizyki inżynierskiej i stosowany jest często do badania zanieczyszczenia środowiska na terenach zurbanizowanych. Poza metalami związanymi z produkcją powszechnie wykorzystywanych w historycznych miastach takich jak Kraków w okresie średniowiecza przedmiotów codziennego użytku (Cu, Pb oraz Fe) dla obszaru w Nowym Siole do mierzonych pierwiastków włączono także Zn. Celem tego było sprawdzenia, czy ma miejsce migracja do podłoża zanieczyszczeń antropogenicznych współcześnie wytwarzanych. W zestawie pomiarowym znalazł się także Ni, który obok Fe może wpływać na wartość podatności magnetycznej.

Na podstawie uzyskanych pomiarów interdyscyplinarnych i ich analiz można stwierdzić, że do rozpoznania i wyznaczenia miejsca do badań geoarcheologicznych na terenach mniej przekształconych przez człowieka jest wystarczająca metoda georadarowa, a w warunkach silnej antropopresji bardzo dobre rezultaty uzyskuje się dzięki pomiarom metodą elektrooporową. Struktury nieckowatego kształtu na obrazie georadarowym są odwzorowaniem koryta fos, które funkcjonowały na badanych obszarach. W metodzie elektrooporowej lokalizacja cieków wodnych ukazuje się poprzez niskooporowe anomalie „wcinające się” w wysokooporowe warstwy zasypów. W przypadku, gdy obydwie metody przynoszą na danym obszarze pozytywny wynik, obrazy geofizyczne uzupełniają się dając bardziej jednoznaczny, choć uproszczony obraz litologii ośrodka. W miejscach wskazanych do wykonania wierceń daje się także wykazać istnienie korelacji pomiędzy wartościami podatności magnetycznej, a zawartością metali pochodzenia antropogenicznego w pobranych z otworów próbkach gruntów. Tym samym metoda ta może stanowić wyznacznik dla selekcji próbek do dalszych badań geochemicznych. Należy podkreślić, że z jej udziałem uzyskiwane wyniki są czytelniejsze, gdy pochodzą z ośrodków w mniejszym stopniu przekształconych antropogenicznie. Widoczne podobieństwa przebiegu zmienności linii wartości podatności magnetycznej i stężenia metali korelują się też dobrze ze zmierzoną wartością przewodności elektrolitycznej właściwej PEW. W Krakowie najczęściej warstwy średniowiecznych gruntów nadcalcowych charakteryzuje podwyższona i rosnąca wraz z głębokością zawartość ołowiu i miedzi antropogenicznego pochodzenia. Wyraźny spadek ich stężeń widać dopiero w gruntach rodzimych, które w Krakowie, w obrębie Plant stanowią piaski calcowe. Nikiel i żelazo, jako pierwiastki związane z procesami geogenicznymi tego typu tendencji nie wykazują. Na terenie Krakowa obserwowany jest spadek zawartości Cu i Pb w gruntach, gdy są one oddalone od głównych kolektorów ściekowych. Widoczne zmiany w ich stężeniach, wsparte zróżnicowaniem wartości wskaźników fizykochemicznych pozwalają na wskazanie granic między gruntami zasypowymi a osadami fos.

Konkludując można stwierdzić, że metody geofizyczne i geochemiczne stanowią przy zastosowanej w pracy metodyce wzajemnie uzupełniające się narzędzia pomiarowe. Zasadne jest zatem interdyscyplinarne podejście do badań geoarcheologicznych, rozbudowane w sposób przedstawiony w pracy. Tylko kompleksowa analiza geofizyczno-geochemiczno-litologiczna pozwala na rozpoznanie historycznych warstw antropogenicznych oraz wskazanie poziomów użytkowych oraz warstw zanieczyszczonych metalami.