Minerały główne skał magmowych: kwarc


Tomasz Bartuś



W zależności od rodzaju skał (magmowe, osadowe, metamorficzne) występują w nich różne minerały krzemionkowe. W skałach magmowych może występować jedynie tzw. kwarc α (wysokotemperaturowy) lub β (niskotemperaturowy). W skałach osadowych poza allogenicznymi ziarnami kwarcu α lub β, występują też autogeniczne formy krzemionki w postaci opalu, chalcedonu i kwarcu β. W warunkach metamorficznych opal i chalcedon przekrystalizowują w kwarc β i jest on w nich jedynym minerałem krzemionkowym.

KWARC
SiO2

Pochodzenie nazwy kwarc - najbardziej pospolitego minerału skorupy ziemskiej nie jest do końca wyjaśnione. Słowo to może pochodzić od starogermańskiego kwarr - zgrzyt, od starosłowiańskiego słowa kwardy - twardy, od saksońskiego Querklufterz - ruda przecinająca w poprzek żyłę lub od czeskiego określenia querz i określającego skałę płonną.

Kwarc
Fig. 1. Kwarc, widoczny przełam (brak łupliwości)

Powyżej temperatury 573°C (do 870°C) powstaje wysokotemperaturowy, heksagonalny i izometryczny kwarc α. Tworzy on najczęściej heksagonalne kryształy zakończone dwoma piramidami heksagonalnymi. Obniżenie temperatury poniżej 573°C skutkuje przejściem kwarcu α w niskotemperaturowy kwarc β, zachowując jednak swą postać. To właśnie ta odmiana kwarcu pozostaje trwała w temperaturze do 573°C i przez to powszechnie występuje na powierzchni Ziemi. Dlatego też tak naprawdę mówiąc o kwarcu α powinniśmy mieć na myśli paramoprfozy kwarcu β po kwarcu α. Najładniejsze okazy kwarcu pochodzenia magmowego związane są z krystalizacją form odmiany β tworzących kryształy narosłe na ścianach szczelin (Fig. 3) i próżni skalnych (Fig. 5). Kwarc ten jest związany z krążeniem w górotworze roztworów pomagmowych, z których krystalizują pegmatyty. W warunkach magmowych tworzyć się może wyłącznie kwarc α, który tworzy jednak wyłącznie kryształy wrosłe, ściśle zrośnięte z innymi minerałami (szereg Bowena). Jest to powodem trudności w rozpoznaniu niektórych cech tego minerału.

Kwarc - szczotka krystaliczna
Fig. 2. Kwarc, szczotka krystaliczna, Muzeum Historii Naturalnej, Berlin
Ametyst
Fig. 3. Zarośnięte szczotki kwarcowe (białe) i ametystowe (fioletowe) na fragmencie skały o typie skarnu ze strefy złożowej nieczynnej kopalni uranu "Kopaliny" w Kletnie; metamorfik Lądka-Śnieżnika; coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. Wrzak

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać występowania: kwarc α krystalizuje w układzie heksagonalnym, a kwarc α w trygonalnym. Najczęstszą postacią kwarcu α jest podwójna piramida heksagonalna połączona ze słabo wykształconym (krótkim) słupem heksagonalnym. Kwarc β ma silnie wykształcone ściany słupa heksagonalnego, który zakończony jest dwoma romboedrami.
  • Pokrój kryształów: izometryczny (α), słupowy (β). Słupy kwarcu β są z reguły znacznie wydłużone
  • Barwa: bezbarwny (kryształ górski), często zanieczyszczony domieszkami barwiącymi. Różnorodne odmiany, w związku z ich częstym występowaniem otrzymały swoje nazwy mineralogiczne: biały - kwarc mleczny, szary - dymny, czarny - morion, żółty - cytryn, czerwony - krwawnik, fioletowy - ametyst.
  • Połysk: obie odmiany kwarcu posiadają połysk na ścianach szklisty, a na przełamie tłusty.
  • Rysa: biała.
  • Twardość: 7,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
  • Łupliwość: obie odmiany kwarcu nie wykazują łupliwści, mają zatem przełam, który w przypadku kwarcu α jest muszlowy, a w przypadku kwarcu β jest muszlowy lub nierówny. Powierzchnie przełamu są z reguły gładkie.
  • Inne właściwości: kruchy.
Kwarc z Jegłowej
Fig. 4. Kryształ górski, Jegłowa (Przedgórze Sudetów)
Kwarc różowy
Fig. 5. Kwarc różowy w kwarcolicie wmurowany w ogrodzenie, Krzywina k. Jegłowej (Przedgórze Sudetów)
Kwarc zielony
Fig. 6. Kwarc zielony w kwarcolicie wmurowany w ogrodzenie, Krzywina k. Jegłowej (Przedgórze Sudetów)

WYSTĘPOWANIE

Jak już wspomniano kwarc jest najpospolitszym minerałem występującym w skorupie ziemskiej. Powstaje w wyniku procesów magmowych, hydrotermalnych i metamorficznych. Jest w związku z tym głównym składnikiem kwaśnych skał magmownych - granitoidów (granitów, granodiorytów, tonalitów), porfirów kwarcowych (ryolitów, ryodacytów, dacytów). W mniejszych ilościach występuje w obojętnych skałach magmowych - w niektórych plutonicznych syenitoidach, diorytoidach oraz w wulkanicznych trachitach i andezytach. Kwarc jest także jednym z najważniejszych składników skał żyłowych powstających na etapach pneumatolitychnym i hydrotermalnym - pegmatytów oraz aplitów, żył kwarcowych i niektórych lamprofirów. Kwarc występuje w wielu skałach metamorficznych, np. łupkach metamorficznych (kwarcytowych, fyllitach, łupkach łyszczykowych), kwarcytach, gnejsach, granitognejsach, granulitach, migmatytach, hornfelsach, erlanach. Jeśli chodzi o skały osadowe to allogeniczny kwarc jest pospolitym składnikiem skał okruchowych luźnych (żwirów, piasków i mułów/pyłów) oraz zwięzłych (zlepieńców i brekcji, piaskowców, w tym szarogłazów i arkoz oraz mułowców i pyłowców, w tym lessów). Jest też ważnym składnikiem skał rezydualnych, w tym pokryw zwietrzelinowych. Największe nagromadzenia kwarcu znajdziemy w żyłach kwarcowych, kwarcytach i łupkach kwarcytowych.

W Polsce z pierwotnym kwarcem spotkamy się tam gdzie mamy wychodnie kwaśnych skał magmowych, a więc w Sudetach (pluton Karkonoszy, w masywach Strzegomia i Strzelina, w masywie Kłodzko-Złotostockim, plutonie Kudowy) i w Tatrach. Wśród skał metamorficznych należy wymienić sudeckie jednostki metamorfik izerski, kaczawski i Lądka-Śnieżnika. Jeśli chodzi o skały osadowe to skały szczególnie bogate w kwarc występują w Karpatach fliszowych, w synklinoriach śródsudeckim i północnosudeckim oraz w Polsce północnej - wśród wychodni utworów polodowcowych (zwłaszcza wodnolodowcowych).

Geoda kwarcowa
Fig. 7. Wypełnienie geody kwarcowej z melafirów permskich; Tłumaczów (synklinorium śródsudeckie); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. Wrzak
Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 1 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 2 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 3
 
 

Materiały wstępne

 
 
 
 
 
 
Tabela geochronologiczna (upr.) b/w
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) basic colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) full colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna
 
 
 

Skały magmowe

 
 
Klasyfikacja skał magmowych
 
dokument pdf
Skały magmowe (prezentacja)
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Krzemiany_wyspowe (oliwiny, granaty, topaz)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały plutoniczne:
 
 
 
 
Granitoidy (granit, granodioryt, tonalit)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały wulkaniczne:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały żyłowe:
 
 
 
 
Aplity, lamprofiry
 
 
 
 
..

Skały osadowe

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Minerały skał osadowych
 
 
 
 
 
Skały okruchowe
 
 
 
 
 
 
 
Struktury sedymentacyjne skał okruchowych - prezentacja
 
Skały węglanowe
 
Wapienie (wstęp)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały krzemionkowe
 
Martwice krzemionkowe i gejzeryty
 
 
Rogowce (radiolaryty, gezy, spongiolity)
 
 
Opoki
 
 
 
 
 
 
Ewaporaty
 
 
 
 
Skały alitowe, fosforanowe
 
 
 
 
 

Skały metamorficzne

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
epidot
 
 
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - materiały do ćwiczeń
 
dokument pdf
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - prezentacja
 
 
dokument pdf
Produkty metamorfizmu regionalnego
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty ultrametamorfizmu
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu termicznego
 
 
Skarny
 
 
Hornfelsy
 
 
 
 
Produkty dynamometamorfizmu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu impaktytowego
 
 
 
 
 
 
Materiały do ćwiczeń cz. II
 
dokument pdf
Prezentacja Metamorfizm II
 
dokument pdf

Wyniki kolokwium

 
 
kolokwium ze skał OSADOWYCH (22.01.2018)
 
Wszystkie