Minerały skałotwórcze skał metamorficznych: serpentyny


Tomasz Bartuś



Minerały grupy serpentynu (antygoryt, chryzotyl, lizardyt i inne) powstają w wyniku regionalnych procesów autometamorficznych, w niskich stadiach metamorfizmu (facja zieleńcowa), głównie na skutek przekształcenia minerałów ultrazasadowych skał magmowych (zawierających oliwiny i pirokseny).

Antygoryt
Mg6[(OH)8/Si4O10]

Antygoryt - minerał z gromady krzemianów zaliczany do grupy serpentynów (płytkowych).

Serpentynit z antygorytem (zielonkawe) i reliktami oliwinów (czarne)
Fig. 1. Serpentynit z antygorytem (zielonkawe) i reliktami oliwinów (czarne), Szklary, masyw Szklar (Przedgórze Sudetów)
Serpentynit z antygorytem (jasnozielony) i reliktami oliwinów (ciemnozielone), Szklary
Fig. 2. Serpentynit z antygorytem i reliktami oliwinów (ciemnozielone), Szklary, masyw Szklar (Przedgórze Sudetów)
Serpentynit z antygorytem (jasnozielony) i reliktami oliwinów (ciemnozielone), Szklary
Fig. 3. Serpentynit z antygorytem i reliktami oliwinów, Szklary, masyw Szklar (Przedgórze Sudetów)

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać występowania: układ krystalograficzny jednoskośny. Występuje w skupieniach ziarnistych, mikrokrystalicznych, masywnych, płytkowych albo łuseczkowych. Czasami tworzy też agregaty listewkowe, włókniste, rozetowe bądź promieniste
  • Pokrój kryształów: płytkowy, łuseczkowy lub tabliczkowy.
  • Barwa: zielona, ciemnozielona, oliwkowozielona, brązowozielona rzadziej: biała, szara, żółtawa, żółtawozielona, niebieskobiała, niebieskozielona, przeświecający do nieprzeźroczystego.
  • Połysk: szklisty, tłusty, woskowy.
  • Rysa: biała, białozielona.
  • Twardość: 2,5-6; najczęściej 3,5.
  • Łupliwość: jednokierunkowa bardzo dobra, a nawet doskonała, muszowy bądź drzazgowy przełam.
  • Gęstość: 2,55-2,64 g/cm3.
  • Inne: jest minerałem kruchym, pojedyncze płytki bywają giętkie.

WYSTĘPOWANIE

Należy do minerałów pospolitych. Powstaje na skutek przemian hydrotermalnych (w temp. <400°C), hipergenicznych (w warunkach napowierzchniowego wietrzenia) ultrazasadowych bądź zasadowych skał magmowych (głównie perydotytów, dunitów, pikrytów, gabr, diabazów, lamprofirów, i in.). Jest związany z wystąpieniami ofilolitów. Bywa też spotykany w zmetamorfizowanych dolomitach i marglach dolomitycznych. Powstaje najczęściej w wyniku przeobrażenia piroksenów, rzadziej oliwinów, amfiboli i innych. Stanowi główny składnik serpentynitów. Najczęściej współwystępuje z chryzotylem, talkiem, chromitem, dolomitem. W czapach zwietrzelinowych masywów ofiolitowych często tworzą się bogate wietrzeniowe, złoża niklu.

Chryzotyl
(Mg6[(OH)8Si4O10])
Chryzotyl (Nasławice)
Fig. 4. Chryzotyl (Nasławice)
Chryzotyl (Nasławice)
Fig. 5. Chryzotyl (Nasławice)

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać występowania: .
  • Pokrój kryształów: .
  • Barwa: biała, szara, szarozielona, żółtobrunatna.
  • Połysk: jedwabisty, niekiedy tłusty.
  • Rysa: biała, jasnoszara.
  • Twardość: 2,5.
  • Łupliwość: brak.
  • Przełam: nierówny, drzazgowaty.
  • Gęstość: 2,45–2,55 g/cm3.

WYSTĘPOWANIE

Powstaje w wyniku hydrotermalnych przeobrażeń (w temperaturze poniżej 350°C) ultrazasadowych skał magmowych: dunitów, perydotytów. Jest głównym składnikiem serpentynitów. Tworzy się wskutek przeobrażenia oliwinów, piroksenów, amfiboli, niekiedy: biotytu, chlorytu. Stanowi 93% azbestu wytwarzanego i stosowanego w przemyśle.

Lizardyt
Mg6[(OH)8Si4O10]
Lizardyt w marmurze (Sudety, Rudawy Janowickie, Ogorzelec)
Fig. 6. Lizardyt w marmurze kontaktowym, Ogorzelec, Rudawy Janowickie (Sudety)

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać występowania: Tworzy skupienia zbite, płytkowe i blaszkowe. Ma zdolność tworzenia pseudomorfozy po piroksenie i oliwinie. Jest kruchy, ale pojedyncze blaszki są sprężyste i giętkie. Jest przeświecający, przeważnie zawiera niewielkie ilości metali takich jak: żelazo, glin, nikiel. Minerał wtórny, zwykle występujący jako główny składnik zbitych serpentynitów.
  • Pokrój kryształów: blaszkowy (płytkowy).
  • Barwa: jasnozielona i zielona w odcieniach.
  • Połysk: jedwabisty, woskowy.
  • Rysa: biała lub szara.
  • Twardość: 2,5.
  • Łupliwość: doskonała, jednokierunkowa.
  • Przełam: nierówny, drzazgowy.
  • Gęstość: 2,44–2,62 g/cm3.

WYSTĘPOWANIE

Powstaje w środowiskach hydrotermalnych na skutek przeobrażenia krzemianów zasobnych w magnez, zwłaszcza oliwinów, piroksenów, amfiboli, a niekiedy także biotytu w zasadowych skałach wylewnych o zawartości 45–53% SiO2. Tworzy się także podczas metamorfizmu regionalnego i kontaktowego skał osadowych na skutek przemiany minerałów ilastych w pirokseny, a następnie piroksenów w minerały z grupy serpentynów.

Talk
Mg3(OH)2Si4O10

Talk jest najbardziej miękkim z minerałów. Ma twardość wzorcową 1 w skali Mohsa. Można go z łatwością zarysować paznokciem. Jego blaszki są dość giętkie. W dotyku jest tłusty, mydlany. Z reguły występuje w postaci gęsto upakowanych skupień łuseczkowatych i blaszkowatych. Kryształy spotykane są rzadko.

Talk
Fig. 7. Talk, Gemerská Poloma (Słowacja)

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać występowania: .
  • Pokrój kryształów: blaszkowy, łuseczkowy.
  • Barwa: zazwyczaj biały, czasem bezbarwny, zielonkawy lub szary.
  • Połysk: tłusty, perłowy.
  • Rysa: biała.
  • Twardość: 1.
  • Łupliwość: doskonała.
  • Przełam: brak.
  • Gęstość: 2,58-2,83 g/cm3.
  • Przełam: tłusty, jedwabisty w dotyku, bardzo miękki, brudzi palce.

WYSTĘPOWANIE

Talk jest pochodzenia metamorficznego, występuje głównie w skałach powstałych w średnio wysokich temperaturach (300-400°C). Powstaje także z hydrotermalnego przeobrażenia skał ultrazasadowych zasobnych w oliwiny i pirokseny oraz w wyniku metamorfozy marmurów dolomitowych. W Polsce talk występuje w masywach ofiolitowych wokół kry sowiogrskiej i w łupkach talkowych w Wieściszowicach (Rudawy Janowickie). Miejsca występowania w świecie to Austria (Rabenwald w Styrii, Zillertal w Tyrolu, Karyntia), Szwajcaria (St. Gothard, Hospental), Niemcy (Gopfersgrun w Smreczanach), Indie (Madras) i RPA.

Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 1 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 2 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 3
 
 

Materiały wstępne

 
 
 
 
 
 
Tabela geochronologiczna (upr.) b/w
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) basic colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) full colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna
 
 
 

Skały magmowe

 
 
Klasyfikacja skał magmowych
 
dokument pdf
Skały magmowe (prezentacja)
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Krzemiany_wyspowe (oliwiny, granaty, topaz)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały plutoniczne:
 
 
 
 
Granitoidy (granit, granodioryt, tonalit)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały wulkaniczne:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały żyłowe:
 
 
 
 
Aplity, lamprofiry
 
 
 
 
..

Skały osadowe

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Minerały skał osadowych
 
 
 
 
 
Skały okruchowe
 
 
 
 
 
 
 
Struktury sedymentacyjne skał okruchowych - prezentacja
 
Skały węglanowe
 
Wapienie (wstęp)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały krzemionkowe
 
Martwice krzemionkowe i gejzeryty
 
 
Rogowce (radiolaryty, gezy, spongiolity)
 
 
Opoki
 
 
 
 
 
 
Ewaporaty
 
 
 
 
Skały alitowe, fosforanowe
 
 
 
 
 

Skały metamorficzne

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
epidot
 
 
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - materiały do ćwiczeń
 
dokument pdf
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - prezentacja
 
 
dokument pdf
Produkty metamorfizmu regionalnego
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty ultrametamorfizmu
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu termicznego
 
 
Skarny
 
 
Hornfelsy
 
 
 
 
Produkty dynamometamorfizmu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu impaktytowego
 
 
 
 
 
 
Materiały do ćwiczeń cz. II
 
dokument pdf
Prezentacja Metamorfizm II
 
dokument pdf

Wyniki kolokwium

 
 
kolokwium ze skał OSADOWYCH (22.01.2018)
 
Wszystkie