Mediumizm – termin, którym posługiwał się historyczny nurt badawczy, uprawiany w obrębie psychologii eksperymentalnej II poł XIX w. mający na celu eksperymentalne zbadanie i wyjaśnienie zdolności takich jak telepatia, jasnowidzenie, hipnoza. Nastawiony scjentystycznie nurt psychologii zakładał możliwość wskazania fizycznych podstaw dla opisywanych zjawisk, czym różnił się od spirytyzmu zorientowanego na interpretację podobnych doświadczeń w kategoriach przeżycia duchowego. Ambicją jego reprezentantów było rozwijanie badań prowadzonych w duchu rodzącej się wówczas psychofizjologii. Jeden z czołowych przedstawicieli nurtu działających w Polsce – Julian Ochorowicz, podejmując badania nad „nowym działem zjawisk”, zakładał iż: „w [fenomenach mediumicznych] nie ma niczego nadnaturalnego, a są tylko nadnormalne objawy fizjologiczne, które prędzej czy później sprowadzone zostaną do praw psychofizycznych” [1].
W II poł XIX środowisko psychologów zaangażowanych w program m. skupiało się wokół francuskiego czasopisma Annales des Sciences Psychiques. Czasopismo, zostało założone w 1891 francuskiego lekarza i fizjologa, laureata Nagrody Nobla Charlesa Roberta Richeta. Wydawane w Paryżu do 1912 roku Roczniki nie miały charakteru ściśle akademickiego, jako redaktor naczelny Richet dopuszczał możliwość publikowania prac, które adresowane są o szerszej publiczności z nadzieją, że te przyciągną uwagę mediów i nadadzą aktywnościom całego środowiska odpowiedni rozgłos [3]. W pierwszej dekadzie XX wieku. projekt sciences psychiques przechodził instytucjonalny kryzys. Po okresie dominacji we francuskiej psychologii potwierdzonej organizacją kongresu 1989 roku i ustanowieniem Francuskiego Stowarzyszenia Nauk Psychicznych, środowisko Instytutu Psychiki w pierwszej dekadzie XX w. traciło na znaczeniu. Część jego reprezentantów, zmęczonych tropieniem niezwykłości porzuca zainteresowanie zjawiskami paranormalnymi. Od badań nad mediumizmem coraz wyraźniej dystansowała się grupa psychologów takich Pierre Janet, czy Théodore Flournoy, którzy potraktują przypadki jako złożone zaburzenia patologiczne zajmując się nimi zgodnie z dewizą nihil admirari. Jednocześnie, autorytet naukowy głównego propagatora „psychików” noblisty Paula Richeta zostaje nadszarpnięty w związku z tzw. incydentem w willi Camen – serią seansów, z których Richet miał pozyskać dla publikacji w Annales fotografię medium – jak się okazało manipulowaną. Starając się być może zdystansować od kolejnych doniesień tego rodzaju, środowisko angażuje się w dyskusję wokół odkrycia Promieniowania N, ogłoszonego przez René Blondlota fizyka z Uniwersytetu w Nancy. Podobnie, sprawę Blondlota rozwiązano z wynikiem negatywnym w 1907 roku dowodząc, że badacze obserwujący zmiany jasności światła następujące rzekomo pod wpływem promieniowania N poddali się autosugestii.
Régine Plas pisząc o francuskim mediumizmie przełomu wieków dochodzi do wniosku, że w środowisku tym dominował pewien charakterystyczny styl obserwacji świata [4]. Przywołując teorię paradygmatu poszlakowego Carlo Ginzburga badaczka zauważa, że praca sciences psychiques polegała na kolekcjonowaniu detali, na podstawie których konstruowano osobliwe teorie przefiltrowane przez jednostkowy sposób postrzegania zjawisk, nastawione na poszukiwanie tropów – nie na eliminację artefaktów
[1] J. Ochorowicz, Nowy dział zjawisk, „Tygodnik Ilustrowany”, 1893, 8 (5), s. 189-209
[2] „Annales des Sciences Psychiques, Le Receuil d’observations et d’experiences paraissant tous les deus mois (et mensuellement) consacre aux recherches experimentales et critiques sur les phenomenes de telepathie, lucidite, premonition, mediumnite, etc.”, 1891-1912, wydawane w Paryżu przez Charles Robert Richeta i Xaviera Dariex, po 1905 przez Cesara Baudi de Vesme.
[3] J. Ochorowicz, Zjawiska mediumiczne, Warszawa : Biblioteka Dzieł Wyborowych, [1913] (Warszawa : L. Bogusławski).
[4] R. Plas, Psychology and psychical research in France around the end of the 19th century, “History of the Human Sciences”, 2012, t. 25 (2), s. 91-107.
Anna Olszewska