złota spirala złoty odcinek Phi

Troszkę historii

Euklides z Aleksandrii

Urodził się około 365 roku p.n.e. Zmarł około 270 roku p.n.e. Był to wielki grecki matematyk, który przez większość swojego życia działał w Aleksandrii. Jest autorem „Elementów”, czyli jednego z najsłynniejszych dzieł matematycznych w historii. Posługujemy się nim do dziś.

Złoty podział fascynował uczonych już od co najmniej 2400 lat. Wszystko zaczęło się od badań starożytnych Greków, którzy zauważyli jego częste występowanie w geometrii, a szczególnie w konstrukcji pentagramów i pięciokątów foremnych. Około 300 lat p.n.e Euklides z Aleksandrii (aby dowiedzieć się więcej kliknij w zdjęcie) w swoich „Elementach” wyjaśnia podział odcinka w złoty sposób:

Euklides monument
Euklides's golden ratio segment

jeżli $a + b = 1$ (czyli całemu odcinkowi), to \(1 - a = b\). Rozwiążmy równanie:

$$\frac{1-a}{a} = \frac{a}{1}\quad/a$$ $$1-a = a^2$$ $$a^2 + a - 1 = 0$$

$$\Delta = 1 + 4\qquad\sqrt{\Delta} = \sqrt5$$ $$a_1 = \frac{-1 + \sqrt5}{2} \approx 0.618$$ $$a_2= \frac{-1 - \sqrt5}{2} \approx -1.618$$

Bezwzględne wartości rozwiązań tego równania kwadratowego nazywamy złotym podziałem i oznaczamy je symbolem Phi (czyt.fi). Wartość 1.61803... oznaczamy małą literą \(\varphi\), a wartość jej odwrotności - 0.61803... - dużą literą \(\varPhi\). Symbol ten nawiązuje do greckiego rzeźbiarza Fidiasza który podobno stosował go w swoich dziełach (np. Partenon). A tutaj kilka ciekawych własności związanych z tymi liczbami:

$$\varPhi = \frac{1}{\varphi} = 1.61803\ldots = 0.61803$$ $$\varPhi = \varphi-1 = 1.61803 - 0.61803$$ \[\frac{1}{\varphi}\ = \varphi - 1 \quad \wedge \quad \frac{1}{\varPhi} = \varPhi + 1\] $$ $$ $$\varPhi + \varphi = 5$$ $$\varPhi - \varphi = 1$$

$$\varPhi \cdot \varphi = 1$$ $$\frac{\varPhi}{\varphi} = \varPhi + 1$$ $$\frac{\varphi}{\varPhi} = 1-\varphi$$ $$ $$ $$\varPhi^2 = 1+\varPhi$$ $$\varphi^2 = 1 - \varphi$$

W połowie II wieku n.e. Włoski matematyk Luca Pacioli wydał księgę zatytułowaną: „De Divina Proportione” (łac.„Boska Proporcja”). Jest to matematyczne dzieło ilustrowana przez Leonarda da Vinci, które bada zastosowania złotego podziału w różnych sztukach.

Pacioli w treści dzieła podaje pięć powodów dlaczego złoty podział powinnien być przedstawiany jako "boski":



De divina proportione
  1. Jego wartość reprezentuje boską prostotę.
  2. Jego definicja przywołuje trzy długości, symbolizujące Trójcę Świętą.
  3. Jego irracjonalność reprezentuje niezrozumiałość Boga.
  4. Jego samopodobieństwo przypomina wszechobecność
    $\quad$ i niezmienność Boga.
  5. Jest związany z dwunastościanem, który reprezentuje eter.

Księga ta opiera się na serii liczb opisanej przez średniowiecznego matematyka Leonarda z Pizzy - dziś nazywanej ciągiem Fibonacciego...

Ciąg Fibonacciego

Leonardo Fibonacci

Urodził się około 1175 roku w Pizie. Zmarł w 1250 roku. Był włoskim matematykiem, znanym również jako Filius Bonacci, Leonardo z Pizy, Leonardo Pisano lub syn Bonacciego. W czasie swych podróży po Europie i po krajach Wschodu miał okazję poznać osiągnięcia matematyków arabskich i hinduskich, między innymi dziesiętny system liczbowy.

Ciąg Fibonacciego to ciąg liczb naturalnych określony wzorem rekurencyjnym: \(F_n = F_{n-1} + F_{n-2}\). Każdy następny wyraz ciągu jest sumą dwóch poprzednich.

Następne wyrazy ciągu Fibonacciego to:

portret Fibonacciego
liczby

Dobrze, ale co ma wspólnego ten ciąg z liczbą \(\varphi\)? Tutaj możemy posłużyć się podobnym rozumowaniem jak w przypadku podziału odcinka w złoty sposób:

$$\frac{F_n}{F_{n-1}} = \frac{F_{n-1}}{F_{n-2}} = p$$ $$\frac{F_{n-1} + F_{n-2}}{F_{n-1}} = \frac{F_{n-1}}{F_{n-2}} = p$$ $$1 + \frac{F_{n-2}}{F_{n-1}} = \frac{F_{n-1}}{F_{n-2}} = p$$ $$1+\frac{1}{p} = p\quad/\cdot p$$ $$p + 1 = p^2$$ $$p^2 - p - 1 = 0$$

$$\Delta = 1 + 4\qquad\sqrt{\Delta} = \sqrt5$$ $$p_1 = \frac{-1 + \sqrt5}{2} \approx 0.618$$ $$p_2= \frac{-1 - \sqrt5}{2} \approx -1.618$$ $$p_1 = \varPhi$$ $$p_2 = \varphi$$

Z tych wyliczeń wynika że każdy wyraz \(F_n\) ciągu Fibonaciego podzielony przez poprzedni wyraz \(F_{n-1}\) jest w przybliżeniu równy liczbie 1.618, czyli liczbie \(\varphi\). Im większy jest wyraz ciągu tym to przybliżenie jest dokładniejsze. Czyli ciąg Fibonacciego jest zbieżny do \(\varphi\,\): \[\; \lim_{n \to \infty} \frac{F_n}{F_{n-1}} = \varphi\]





Rodzina złotych ciągów

Mimo, że ciąg Fibonacciego jest najczęściej utożsamiany z boską proporcją, to nie jest on jedyny. Okazuje się, że każda seria liczb, w której każdy następny wyraz jest równy dwóm poprzednim wyrazom także jest zbieżna do liczby Phi. Na przykład:
Ciąg XYZ: \(\;\varphi_n = \frac{a_n}{a_{n-1}} = \frac{b_n}{b_{n-1}}\)



$a_1 = -22 \qquad\to\quad \varphi_1 \approx -22 $

$a_2 = 502 \quad\to\quad \varphi_2 \approx -22.8181$

$a_3 = 480 \quad\to\quad \varphi_3 \approx 0.9562$

$a_4 = 982 \quad\to\quad \varphi_4 \approx 2.0458$

$a_5 = 1462 \quad\to\quad \varphi_5 \approx 1.4888$

$a_6 = 2444 \quad\to\quad \varphi_6 \approx 1.6717$

$a_7 = 3906 \quad\to\quad \varphi_7 \approx 1.5982$

$a_8 = 6350 \quad\to\quad \varphi_8 \approx 1.6257$

$a_9 = 10256 \quad\to\quad \varphi_9 \approx 1.6151$

$a_{10} = 16606 \quad\to\quad \varphi_{10} \approx 1.6191$

$b_1 = 3.14 \qquad\to\quad\, \varphi_1 \approx 3.14$

$b_2 = 99 \quad\to\quad\, \varphi_1 \approx 31.5287$

$b_3 = 102.14 \quad\to\quad \varphi_1 \approx 1.0317$

$b_4 = 201.14 \quad\to\quad \varphi_1 \approx 1.9693$

$b_5 = 303.28 \quad\to\quad \varphi_1 \approx 1.5078$

$b_6 = 504.42 \quad\to\quad \varphi_1 \approx 1,6632$

$b_7 = 807.7 \quad\to\quad \varphi_1 \approx 1.6012$

$b_8 = 1312.12 \quad\to\quad \varphi_1 \approx 1.6245$

$b_9 = 2119.82 \quad\to\quad \varphi_1 \approx 1.6156$

$b_{10} = 3431.94 \quad\to\quad \varphi_1 \approx 1.6189$



Teraz sam możesz wymyśleć swój własny ciąg i sprawdzić tą zależność. Wyrazy ciągu mogą być dowolną liczba rzeczywistą.





Ciąg Lucasa


Édouard Lucas

François Édouard Anatole Lucas urodził się w 1842 roku w Amiens. Zmarł w 1891 roku w Paryżu. Był Francuskim matematykiem, pracował jako profesor matematyki w paryżu. Oprócz opracowania ciągu nazwanego jego nazwiskiem, stworzył grę "Wieża Hanoi" i tzw. test Lucasa-Lehmera. Tesat ten bada pierwszość liczb.

Ciąg Lucasa to, po ciągu Fibonacciego, najbardziej znany ciąg powstały na podobnej zasadzie. Lucas poświęcił sporo czasu na badanie ciągu Fibonacciego i stworzył ciąg jeszcze bliżej związany ze złotą proporcją. Odpowiedział na pytanie co się stanie gdy zaokrąglimy kolejne potęgi złotej liczby:

 portret Edouardo Lucas

$$\varphi^0 = 1$$ $$\varphi^1 = 1.6180339 \approx 2$$ $$\varphi^2 = 2.6180339 \approx 3$$ $$\varphi^3 = 4.23606\approx 4$$ $$\varphi^4 = 6.85410\approx 7$$

$$\varphi^5 = 11.09016\approx 11$$ $$\varphi^6 = 17.94427\approx 18$$ $$\varphi^7 = 29.03444\approx 29$$ $$\varphi^8 = 76.01315\approx 47$$ $$\varphi^{10} = 122.99180\approx 76$$

Zauważ, że kolejne wyniki zaokrągleń powstają po zsumowaniu dwóch poprzednich. Tak powstał Ciąg Lucasa o kolejnych wyrazach:



Oczywiście: \[\lim_{n\to\infty}\frac{L_{n}}{L_{n-1}} = \varphi\]

Innymi ciekawymi ciągami są:


  • Ciąg Tribonacciego
  • Każdy kolejny wyraz ciągu powstaje przez zsumowanie trzech poprzednich wyrazów.
    Początkowe wyrazy to: 0, 0, 1, 1, 2, 4, 7, 13, 24, 44, 81, 149, 274, 504, 927, 1705, 3136, ...
    Stała "tribonacciego", czyli analog liczby phi, wynosi 1.83929…


  • Ciąg Tetranacciego
  • Każdy kolejny wyraz ciągu to suma czterech poprzednich wyrazów.
    Początkowe wyrazy: 0, 0, 0, 1, 1, 2, 4, 8, 15, 29, 56, 108, 208, 401, 773, 1490, 2872, 5536, ...
    Stała „tetranacciego” wynosi: 1.92756...


  • Ciąg liczb Pella
  • Ciąg, w którym \(P_n = 2P_{n-1} + P_{n-2}\).
    Pierwsze wyrazy ciągu Pella to: 0, 1, 2, 5, 12, 29, 70, 169, 408, 985, 2378...
    Stała tego ciągu nazywana Srebrną liczbą wynosi: 2.4142125623….

Fraktalna natura ciągu Fibonacciego

Zaobserwuj co się stanie kiedy zestawimy ze sobą ciąg Fibonacciego i Lucasa:

ciągi

Zauważ, że zachodzą równości:

$L_{n}=F_{n-1}+F_{n+1}$
$F_{n}={\tfrac {1}{5}}(L_{n-1}+L_{n+1})$
$ F_{n+1}= \tfrac {1}{2} (F_{n}+L_{n})$


Jest to przykład fraktalnej natury ciągu. Fraktal to rodzaj figury geometrycznej charakteryzującej się własnością samopodobieństwa — małe fragmenty fraktala, oglądane w odpowiednim powiększeniu, wyglądają tak samo jak obiekt pierwotny. W przypadku tych dwóch ciągów udało nam się dokonać zamiany transponowania jednego ciągu w drugi zgodnie z regułą samopodobieństwa. Poniżej znajdują się przykłady fraktali.

Kalafior rzymski fraktal najstarszy fraktal

Innym przykładem zapisu ciągu Fibbonaciego jako fraktal jest jego zapis binarny. Zamieniając kolejne wyrazy ciągu z zapisu dziesiętnego na dwójkowy, otrzymujemy obraz przypominający wydłużający się ku dołowi trójkąt. Dla przejrzystości białym kolorem oznaczamy wszystkie zera, a czarnym jedynki. Elementy trójkąta powtarzają się fraktalnie Zauważ, że przy prawej krawędzi grafiki pokazują się powtarzające się trójkąty.

zapis binarny ciągu fibonacciego



Kolejny przykład fraktalnej natury ciągu jest związany z pewnym działaniem matematycznym. Wyznaczmy modulo 7 z liczb Fibonacciego – czyli resztę z dzielenia tych liczb przez 7:


\(F_1: 1\,mod\;7 = 1\)

\(F_2: 1\,mod\;7 = 1\)

\(F_3: 2\,mod\;7 = 2\)

\(F_4: 3\,mod\;7 = 3\)

\(F_5: 5\,mod\;7 = 5\)

\(F_6: 8\,mod\;7 = 1\)

\(F_7: 13\,mod\;7 = 6\)

\(F_8: 21\,mod\;7 = 0\)

\(F_9: 34\,mod\;7 = 6\)

\(F_{10}: 55\,mod\;7 = 6\)

\(F_{11}: 89\,mod\;7 = 5\)

\(F_{12}: 144\,mod\;7 = 4\)

\(F_{13}: 233\,mod\;7 = 2\)

\(F_{14}: 377\,mod\;7 = 6\)

\(F_{15}: 610\,mod\;7 = 1\)

\(F_{16}: 987\,mod\;7 = 0\)

\(F_{17}: 1597\,mod\;7 = 1\)

\(F_{18}: 2584\,mod\;7 = 1\)

\(F_{19}: 4181\,mod\;7 = 2\)

\(F_{20}: 6765\,mod\;7 = 3\)

\(F_{21}: 10946\,mod\;7 = 5\)

\(F_{22}: 17711\,mod\;7 = 1\)

\(F_{23}: 28657\,mod\;7 = 6\)

\(F_{24}: 46368\,mod\;7 = 0\)

\(F_{25}: 75025\,mod\;7 = 6\)

\(F_{26}: 121393\,mod\;7 = 6\)

\(F_{27}: 196418\,mod\;7 = 5\)

\(F_{28}: 317811\,mod\;7 = 4\)

\(F_{29}: 514229\,mod\;7 = 2\)

\(F_{30}: 832040\,mod\;7 = 6\)

\(F_{31}: 1346269\,mod\;7 = 1\)

\(F_{32}: 2178309\,mod\;7 = 0\)

\(F_{33}: 3524578\,mod\;7 = 1\)

\(F_{34}: 5702887\,mod\;7 = 1\)

\(F_{35}: 9227465\,mod\;7 = 2\)

\(F_{36}: 14930352\,mod\;7 = 3\)

\(F_{37}: 24157817\,mod\;7 = 5\)

\(F_{38}: 39088169\,mod\;7 = 1\)

\(F_{39}: 63245986\,mod\;7 = 6\)

\(F_{40}: 102334155\,mod\;7 = 0\)

\(F_{41}: 165580141\,mod\;7 = 6\)

\(F_{42}: 267914296\,mod\;7 = 6\)

\(F_{43}: 433494437\,mod\;7 = 5\)

\(F_{44}: 701408733\,mod\;7 = 4\)

\(F_{45}: 1134903170\,mod\;7 = 2\)

\(F_{46}: 1836311903\,mod\;7 = 6\)

\(F_{47}: 2971215073\,mod\;7 = 1\)

\(F_{48}: 4807526976\,mod\;7 = 0\)

Zwróć uwagę że wyniki tego działania powtarzają się okresowo co 16 wyrazów. Nowo powstała cykliczna seria liczb również spełnia zasadę rządzącą złotymi ciągami. Tutaj znowu widoczna jest reguła samopodobieństwa. Uwidacznia się tu także cecha Fraktali, które mają powtarzający się rekurencyjnie kształt w miarę poruszania się w głąb figury.

Dowody na niewymierność phi

Pewnie już zauważyłeś, że $\varphi$ jest niewymierną liczbą. Treaz wyprowadzimy kilka dowodów potwierdzających twoje obserwacje

Sprzeczność w wyrażeniu nieskracalnym


Przypomnijmy że liczba Phi to podział odcinka na dwie części tak, by stosunek długości dłuższej z nich do krótszej był taki sam, jak całego odcinka do części dłuższej.



złoty odcinek

Jeżel oznaczymy cały odcinek \(a+b\) jako \(n\), to możemy wyprowadzić równanie: $$\frac{n}{a} = \frac{a}{n-a}$$
Założenie: liczby a i b są naturalne
Teza: \(\phi\) jest liczbą wymierną
Dowód: Jeśli wybierzemy takie liczby aby ułamek \(\frac{n}{a}\) był nieskracalny, to \(\frac{a}{n-a}\) jest również $\qquad \quad$ nieskracalny. Teza jest sprzeczna. \(\varphi\) jest liczbą niewymierną.



Wyprowadzenie z niewymierności \(\sqrt5\)


Dodawanie i mnożenie są działaniami wewnętrznymi zbioru liczb wymiernych. Jeżeli \(\frac{1 + \sqrt5}{2}\) jest wymierne, to \(2(\frac{1 + \sqrt5}{2}-\frac{1}{2}) = \sqrt5\) jest również wymierne, co prowadzi do sprzeczności ponieważ pierwiastek liczby naturalnej niebędącej kwadratem jest niewymierny.





Jak porównać $\varphi$ z liczbą wymierną

Skoro już udowodniliśmy niewymierność $\varphi$, zastanówmy się jak dobrze daje się przybliżać liczbami wymiernymi. Przyjrzyj się grafiką.


mozaika

Pokazują one w jaki sposób układają się kolejne punkty, gdy umieszczamy je coraz dalej od środka jednocześnie obracając je o pewien stały kąt wokół niego.
Po prawej stronie obrót jest o $\frac{360^\circ}{\varphi}\approx 222.5^\circ$. Wartość ta jest dopełnieniem złotego kąta do kąta pełnego: $360^\circ - 222.5^\circ = 137.5^\circ$.
Po lewej dla porównania mamy obrót o $\frac{360^\circ}{\pi}\approx 114.6^\circ$.

Widać wyraźnie, że w przypadku obrotu o $\pi$-tą część kąta pełnego kolejne punkty układają się w 22 jakby ramiona. Zbliżony obraz otrzymalibyśmy, gdyby obrót był po prostu o $\frac{1}{22}$ kąta pełnego. Sugeruje to, że $\pi$ jest bliska liczbom wymiernym. W przypadku obrotu o kąt $\frac{360^\circ}{\varphi}$ aż takiej bliskości nie dostrzegamy.

Prowadzi to do wniosku, że $\varphi$ jest skrajnie niepodobna do liczb wymiernych. Obrót o ten kąt skutkuje znacznie optymalniejszym rozlokowaniem punktów niż obrót o $114,6^\circ$. ta sama przestrzeń jest lepiej zagospodarowana. Często tłumaczy się tym przyczynę występowania $\varphi$ w ułożeniu ziaren niektórych roślin.

Trójkąt Pascala


Ciąg Fibonacciego również jest widoczny w tórjkącie Pascala. Jak wiadomo trójkąt ten jest zbudowany ze specjalnej serii liczb. Po bokach trójkąta znajduj jedynki, a wewnątrz są pozostałe liczby. Dany wyraz powstaje poprzez zsumowanie dwóch bezpośrednio znajdujących się nad nim liczb. Pokazuje to animacja poniżej.

trójkąt Pascala trójkąt Pascala

Dodając do siebie poszczególne wyrazy z trójkąta Pascala otrzymujemy kolejne wyrazy ciągu Fibonacciego. Wyrazy te ustawiają się w jednej lini po "ukosie". dla lepszej przejrzystości na rysunku powyżej linie te są oznaczone odrębnymi kolorami.


Wiadomo, że liczby stojące w n-tym wierszu to kolejne współczynniki dwumianu Newtona – rozwinięcia \((a+b)^{n}\). Na przykład W wierszu 5 na miejscu 2 stoi 10 co jest równe \({5 \choose 2}\). Wynika z tego fakt, że kolejne liczby ciągu fibonacciego także możemy zapisać w postaci symbolu Netwona. Na przykład: \(F_6 = 8 = 1 + 4 + 3 = {5\choose 0} + {4\choose 1} + {3\choose 2}\).




Kwadrat liczb ciągu Fibonacciego

Jeśli spotengujemy kolejne wyrazy ciągu Fibonacciego, to powstanie taka seria:

ciągi fibonacciego


Przyglądając się bliżej tym dwóm ciągom zauważymy, że suma kolejnych wyrazów ciągu ${F_n}^2$ jest równa iloczynowi dwóch kolejnych wyrazów ciągu fibonacciego: $$\sum_{n = 0}^{\infty}{F_n}^2 = F_n \cdot F_{n+1}$$ Na przykład: $$1+1+4 = 6 = 2 \cdot 3$$ $$1+1+4+9 = 15 = 3 \cdot 5$$ $$1+1+4+9+25+64 = 104 = 8 \cdot 13$$

Teraz spóbujmy przedstawić to w formie grafiki. Skupmy się na pierwszych 6 wyrazach ciągu.



Prostokąt

Powstałą figurę nazywamy złotym prostokątem. W tym wypadku pole prostokąta jest równe polu mniejszych kwadratów: $64 + 25 + 9 + 4 + 1 + 1 = 104$ lub iloczynowi długości jego boków: $13 \cdot 8 = 104$. Rysunek potwierdza regułę. Dzieląc długości jego boków przez siebie dostajemy złotą liczbę: $13 : 8 = 1.625 \approx \varphi$. Im większy prostokat tym to przybliżenie będzie dokładniejsze.



Ciekawostki

  • Ilość Cyfr ${\varphi}$
  • Złota liczba $\varphi$ została wyznaczona z dokładnością kilku milionów cyfr dziesiętnych. Alexis Irlande wykonał obliczenia i sprawdzenie pierwszych 17 000 000 000 cyfr.


  • Liczby pierwsze w ciągu
  • Niektóre z wyrazów ciągu Fibonacciego to liczby pierwsze, początkowe to: 2, 3, 5, 13, 89, 233, 1597, 28657, 514229. Problem, czy w ciągu Fibonacciego istnieje nieskończenie wiele liczb pierwszych, jak dotąd nie doczekał się rozstrzygnięcia.


  • Inne nazwy
  • Złoty podział często się też nazywa: złotym stosunkiem, złotym środkiem, złotym sposobem, boską proporcją, boskim podziałem, złotym cięciem, boskim cięciem, złotą liczbą i środkiem Fidiasza.