Arkozy


Tomasz Bartuś



Arkozy, piaskowce arkozowe, piaski arkozowe są skałami osadowymi, okruchowymi związłymi lub luźnymi, które są zasobne w allogeniczne ziarna skaleni potasowych. Przyjmuje się, że aby skałę okruchową móc nazwać arkozą, musi ona zawierać objętościowo minimum 20% skalenia alkalicznego. Poza nim wśród ziarn allogenicznych występuje także kwarc oraz miki (głównie muskowit). W skałach zwięzłych ziarna arkoz spojone są autogeniczną krzemionką, związkami żelaza, spoiwem węglanowym lub innymi składnikami mineralnymi wytrąconymi z roztworów. Dzięki wysokiej zawartości skaleni potasowych oraz często występującemu spoiwu żelazistemu arkozy są zwykle skałami o barwie różowej bądź czerwonej w różnych odcieniach. Ziarna kwarcu są z reguły w różnym stopniu obtoczone. Ze względu na doskonałą łupliwość skaleni potasowych, ich ziarna są zawsze ostrokrawędziste i tym sposobem łatwe do identyfikacji. Arkozy mają teksturę psamitową (piaskową) lub psefitową (żwirową). Ziarna, w zależności od sposobu i drogi transportu wykazują różny stopień selekcji.

Arkoza
Fig. 1. Arkoza kwaczalska (późny karbon); okolice Kwaczały (obszar podkrakowski)
Arkoza kwaczalska
Fig. 2. Arkoza kwaczalska (późny karbon); Wąwóz Gródek k. Kwaczały (obszar podkrakowski)

Występowanie

Arkozy powstają w środowisku lądowym w wyniku intensywnej erozji masywów granitoidowych (bądź ich odpowiedników, np. masywów gnejsowych) w klimacie suchym bądź zimnym. Produkty tej erozji, zazwyczaj po krótkim transporcie są deponowane na przedpolu tych masywów w postaci tzw. molasy. Tylko, krótki transport oraz szybka depozycja umożliwiają zachowanie ortoklazu, który podczas transportu, dzięki wspomnianej doskonałej trójpłaszczyznowej łupliwości, szybko ulega dezintegracji granularnej i ostatecznie przechodzi w minerały ilaste. W praktyce arkozy są deponowane w zapadliskach śródgórskich i przedgórskich świeżo wydźwigniętych masywów zbudowanych z kwaśnych skał krystalicznych. Arkozy mogą też tworzyć osady mórz przyległych do takich świeżo wypiętrzonych masywów. Warunkiem jest ich intensywna erozja i dostawa dużej ilości materiału okruchowego, który zasypuje wcześniej zdeponowany materiał okruchowy zanim ten zdąży zwietrzeć w agresywnych morskich warunkach. Spoiwo żelaziste świadczy o utleniających warunkach panujących w osadzie. Arkozy mogą powstawać też w klimacie pustynnym, w którym w skałach o typie granitoidów dochodzi do deintegracji granularnej na skutek dużych dobowych zmian temperatury.

Skalenie potasowe z arkoz w warunkach hipergenicznych albo hydrotermalnych mogą ulegać kaolinityzacji (zaś skały ulegają kaolinizacji). Dzieje się to przy udziale wody i dwutlenku węgla. Kaolinityzacja skaleni zachodzi w środowisku lekko kwaśnym (przy pH około 5). Kwaśne środowisko często powoduje rozkładająca się substancja organiczne (głównie butwiejąca substancja fitogeniczna). Podczas kaolinityzacji glinokrzemiany przechodzą w minerał ilasty - kaolinit. W trakcie procesu uwalniana jest krzemionka koloidalna, która może migrować w górotworze i cementować piaski arkozowe w arkozy albo sylifikować np. fragmenty drewna. Z taką sytuacją mamy do czynienia w okolicach Krzeszowic w araukarytach z Dadoxylon z arkozy kwaczalskiej.

Arkoza
Fig. 3. Arkoza, środkowe piaskowce ciosowe (późna kreda); kamieniołom w Radkowskich Ścianach, Góry Stołowe (Sudety)
Zlepieniec arkozowy
Fig. 4. Zlepieniec arkozowy, środkowe piaskowce ciosowe (późna kreda); kamieniołom w Radkowskich Ścianach, Góry Stołowe (Sudety)
Arkoza
Fig. 5. Arkoza, środkowe piaskowce ciosowe (późna kreda); kamieniołom w Radkowskich Ścianach, Góry Stołowe (Sudety)

Bibliografia

Bolewski A., Parachoniak W., 1988. Petrografia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 1 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 2 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 3
 
 

Materiały wstępne

 
 
 
 
 
 
Tabela geochronologiczna (upr.) b/w
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) basic colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) full colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna
 
 
 

Skały magmowe

 
 
Klasyfikacja skał magmowych
 
dokument pdf
Skały magmowe (prezentacja)
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Krzemiany_wyspowe (oliwiny, granaty, topaz)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały plutoniczne:
 
 
 
 
Granitoidy (granit, granodioryt, tonalit)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały wulkaniczne:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały żyłowe:
 
 
 
 
Aplity, lamprofiry
 
 
 
 
..

Skały osadowe

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Minerały skał osadowych
 
 
 
 
 
Skały okruchowe
 
 
 
 
 
 
 
Struktury sedymentacyjne skał okruchowych - prezentacja
 
Skały węglanowe
 
Wapienie (wstęp)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały krzemionkowe
 
Martwice krzemionkowe i gejzeryty
 
 
Rogowce (radiolaryty, gezy, spongiolity)
 
 
Opoki
 
 
 
 
 
 
Ewaporaty
 
 
 
 
Skały alitowe, fosforanowe
 
 
 

Skały metamorficzne

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
epidot
 
 
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - materiały do ćwiczeń
 
dokument pdf
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - prezentacja
 
 
dokument pdf
Produkty metamorfizmu regionalnego
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty ultrametamorfizmu
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu termicznego
 
 
Skarny
 
 
Hornfelsy
 
 
 
 
Produkty dynamometamorfizmu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu impaktytowego
 
 
 
 
 
 
Materiały do ćwiczeń cz. II
 
dokument pdf
Prezentacja Metamorfizm II
 
dokument pdf

Wyniki kolokwium

 
 
kolokwium ze skał OSADOWYCH (22.01.2018)
 
Wszystkie