Pegmatyty


Tomasz Bartuś



Po etapie krystalizacji magmy, w trakcie której powstają skały magmowe (stadium ortomagmowe) następują etapy pneumatolityczny i hydrotermalny, który czasem może zostać zastąpiony etapem ekshalacyjnym (Bolewski & Parachoniak 1986). W końcowym etapie krystalizacji magmy mogą powstawać pegmatyty zawierające minerały bogate w składniki lotne (amfibole, miki). W etapie pneumatolityczny magma resztkowa jest wzbogacona w składniki krystalizujące w niższych temperaturach. Faza gazowa oddziałuje z wykrystalizowanymi wcześniej minerałami. Powstają wtedy miki litowe, turmalin, topaz, beryl, kasyteryt, wolframit, molibdenit i inne.

System żył pegmatytowych w granitach
Fig. 1. Fragment żyły pegmatytu kwarcowo-ortoklazowo-biotytowego z hematytem; kamieniołom granitów w Szklarskiej Porębie - Hucie (pluton Karkonoszy)

Pomiędzy właściwym etapem magmowym a etapem pneumatolitycznym wyróżniamy etap pegmatytowy (in.epimagmowy). Najważniejszą rolę odgrywają wtedy resztki magmowe składające się głównie z krzemianów silnie rozrzedzonych przez fazę gazową. Krystalizują wtedy pegmatyty - skały żyłowe cechujące się grubokrystalicznością. Krystalizacja skał żyłowych jest uwarunkowana tektoniką i powstawaniem szczelin kontrakcyjnych, które tworzą się w wyniku rozładowania naprężeń w górotworach związanych ze stygnięciem magmy. Roztwory zawierające resztki pomagmowe wędrują ku górze wykorzystując szczeliny i rozluźnienia w skałach. W pustkach tych dochodzi do krystalizacji często dużych osobników minarałów o pokrojach własnopostaciowych. Duże znaczenie mają też reakcje zachodzące pomiędzy resztkami magmowym a wcześniej wykrystalizowanymi minerałami. Na skutek wymiany jonów (metasomatoza) powstają nowe, czasami rzadkie minerały.

System żył pegmatytowych w granitach
Fig. 2. System żył pegmatytowych w granicie masywu Žulovej; starsza żyła pionowa (skośna) została przesunięta wzdłuż poziomej szczeliny, w której następnie wykrystalizowały pegmatyty młodszej generacji; Žulová (Czechy)
Żyła pegmatytowa przecinająca kompleks amfibolitów
Fig. 3. Gruba, skośna żyła pegmatytowa przecinająca kompleks ciemnych amfibolitów; kamieniołom amfibolitów w Jesenik Bukovice (Jeseniki, Czechy)

Pegmatyty są skałami magmowymi lub metasomatycznymi z typowymi dużymi i wielkimi kryszatałami skaleni alkalicznych, kwarcu, mik i innych minerałów. Z reguły wykazują skład mineralny zbliżony do skał magmowych, z którymi są związane. Występują w formach pni, dajek, nieregularnych żył, soczewek, gniazd i brzeżnych stref masywów magmowych (Ryka & Maliszewska 1982). Mogą być związane z różnymi typami skał magmowych dlatego wyróżniamy:

  • pegmatyty granitoidowe (granitowe) z dominacją skaleni, kwarcu i mik,
  • pegmatyty syenitowe i fojalitowe (alkaliczne) z obecnością skaleniowców,
  • pegmatyty gabrowe (zasadowe) będące w zasadzie grubokrystalicznymi odmianami gabroidów,
  • pegmatyty ultrazasadowe związane ze skałami ubogimi w krzemionkę.

Najbardziej rozpowszechnione są pegmatyty granitoidowe. Powstają one w peryferyjnych częściach masywów granitoidowych. Sięgają do 2-3km w ich głąb i na podobną odległość penetrują skały otaczające plutony. Cechą charakterystyczną pegmatytów granitoidowych jest olbrzymia zmienność składników mineralnych. Może w nich występować ponad 280 różnych minerałów. Najważniejszymi są jednak: kwarc, miki, topaz, turmaliny, beryl, miki litowe, apatyt i fluoryt. Minerały często tworzą duże osobniki. Pegmatyty granitoidowe mają z reguły proste składy mineralne, stąd wyróżnia się:

Pegmatyty skaleniowe zbudowane niemal wyłącznie z kwarcu i skaleni alkalicznych (ortoklaz, mikroklin, albit, pertyt). Wykształcone są jako granity pismowe, w których kwarc tworzy prawidłowo zorientowane wrostki tkwiące w masie skaleni alkalicznych (zob. granitoidy pismowe). Pokrewne są im pegmatyty mikowe z dużymi kryształami muskowitu, flogopitu lub biotytu.

Pegmatyt skaleniowo-kwarcowy
Fig. 4. Pegmatyt skaleniowo-kwarcowy; Žulová (masyw Žulovej, Czechy).
Granit pismowy
Fig. 5. Pegmatyt pismowy; Piława Górna (Przedgórze Sudetów)
Muskowit, ortoklaz i granaty w pegmatycie
Fig. 6. Muskowit, ortoklaz i granaty w pegmatycie skaleniowo-mikowym, Piława Górna (Przedgórze Sudeckie)
Biotyt
Fig. 7. Duże płytki biotytu w pegmatycie skaleniowo-biotytowym, Piława Górna (Przedgórze Sudeckie)

Pegmatyty berylowe, turmalinowe i topazowe zawierające duże kryształy mik, berylu, topazów lub turmalinów.

Pegmatytt turmalinowy
Fig. 8. Pegmatyt turmalinowy z czarnymi, słupowymi turmalinami w skaleniowo-kwarcowym tle skalnym; Piława Górna (Przedgórze Sudeckie)

Pegmatyty kryolitowe zawierające minerały litu, np. amblygonit i spodumen.

Pegmatyty uranowe i torowe zawierające minerały promieniotwórcze uranu i toru.

Pegmatyty ziem rzadkich zawierające niobiany, tantalany, cyrkoniany i tytaniany ziem rzadkich.

Pegmatyty kruszcowe będące urozmaiconą grupą skał żyłowych dzielącą się na odmiany cynonośne z kasyterytem, wolframitowe, molibdenowe, tytanowe, miedzionośne, złotonośne.

Pegmatyty litowe zawierające minerały fluoru, np. chiolit.

Bibliografia

Bolewski A., Parachoniak W., 1986. Zarys petrografii. Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, Kraków.
Majerowicz A., Wierzchołowski B., 1990. Petrologia skał magmowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Ryka W., Maliszewska A., 1982. Słownik petrograficzny. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa
Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 1 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 2 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 3
 
 

Materiały wstępne

 
 
 
 
 
 
Tabela geochronologiczna (upr.) b/w
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) basic colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) full colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna
 
 
 

Skały magmowe

 
 
Klasyfikacja skał magmowych
 
dokument pdf
Skały magmowe (prezentacja)
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Krzemiany_wyspowe (oliwiny, granaty, topaz)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały plutoniczne:
 
 
 
 
Granitoidy (granit, granodioryt, tonalit)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały wulkaniczne:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały żyłowe:
 
 
 
 
Aplity, lamprofiry
 
 
 
 
..

Skały osadowe

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Minerały skał osadowych
 
 
 
 
 
Skały okruchowe
 
 
 
 
 
 
 
Struktury sedymentacyjne skał okruchowych - prezentacja
 
Skały węglanowe
 
Wapienie (wstęp)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały krzemionkowe
 
Martwice krzemionkowe i gejzeryty
 
 
Rogowce (radiolaryty, gezy, spongiolity)
 
 
Opoki
 
 
 
 
 
 
Ewaporaty
 
 
 
 
Skały alitowe, fosforanowe
 
 
 

Skały metamorficzne

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
epidot
 
 
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - materiały do ćwiczeń
 
dokument pdf
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - prezentacja
 
 
dokument pdf
Produkty metamorfizmu regionalnego
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty ultrametamorfizmu
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu termicznego
 
 
Skarny
 
 
Hornfelsy
 
 
 
 
Produkty dynamometamorfizmu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu impaktytowego
 
 
 
 
 
 
Materiały do ćwiczeń cz. II
 
dokument pdf
Prezentacja Metamorfizm II
 
dokument pdf

Wyniki kolokwium

 
 
kolokwium ze skał OSADOWYCH (22.01.2018)
 
Wszystkie