Dynamometamorfizm (in. metamorfizm dyslokacyjny, dynamiczny, kataklastyczny, kinetyczny) - rodzaj metamorfizmu towarzyszący ruchom górotwórczym związany głównie z ruchmi mas skalnych wzdłuż uskoków i nasunięć. Głównym czynnikiem powodującym zmiany metamorficzne jest ciśnienie kierunkowe (stress). Podrzędne znaczenie mają temperatura oraz fluidy. Z reguły ten rodzaj metamorfizmu rozwija się wzdłuż płaszczyzn uskokowych lub nasunięć i w związku z tym ma znaczenie lokalne.
Rodzaj produktów metamorfizmu dyslokacyjnego zależy od stopnia zaawansowania procesów tektonicznych. Wzdłuż płaszczyzn nieciągłości dochodzi do kruszenia skał (kataklazy). Powstają wtedy kakirytybrekcje tektoniczne oraz kataklazyty. Jeżeli mamy do czynienia z większym zaangażowaniem tektoniki i skały są mielone (dochodzi do ich mylonityzacji. W strefach przemieszczeń tworzy się tzw. miazga mylonityczna i powstają mylonity. Procesy kataklazy i mylonityzacji współwystępują ze sobą. Z większym zaawansowaniem zmian dynamometamorficznych mamy do czynienia w głębszych strefach nieciągłości. Jeszcze wyższy stopień metamorfizmu reprezentują ultramylonity. W ostatnim etapie zmian dynamometamorficznych dochodzi do zeszklenia składników skał.
Produkty dynamometamorfizmu można ułożyć według rosnącego stopnia zaawansowania kataklazy i mylonityzacji w następujący sposób:
Kakiryty są to skały, które w odróżnieniu od protolitów poprzecinane są gęstą siecią nieregularnych, utajonych spękań.
Brekcje tektoniczne
Brekcje tektoniczne są skałami okruchowymi powstającymi w wyniku rozkruszenia skał pierwotnych i przemieszczenia poszczególnych ich fragmentów względem siebie. Zawartość miazgi mylonitycznej może w nich wynosić objętościowo do 10%.
Fig. 1. Brekcja tektoniczna w dolomitach ze Zbrzy, dewon środkowy; Dubie k. Krzeszowic (obszar podkrakowski)
Kataklazyty
Kataklazyty cechują się wyższym stopniem zmian dynamometamorficznych niż kakiryty i brekcje tektoniczne. Są od nich bardziej zmiażdżone i rozdrobnione. Ziarna skał są z reguły nieznacznie poprzemieszczane wykazując pewne cechy uporządkowania stressem. Niektórzy autorzy uważają, że kataklazyty mają wyłącznie struktury bezładne (Bolewski & Parachoniak 1988). Skład mineralny kataklazytów często odpowiada granitoidom, arkozom bądź szarogłazom. Pomiędzy większymi ziarnami - reliktami skał pierwotnych występuje miazga mylonityczna. Jej zawartość objętościowa w skale może wynosić 10-50%.
Fig. 2. Zgład kataklazytu (protolit - gnejsy oczkowe - śnieżnickie); Międzygórze, metamorfik Lądka-Śnieżnika (Sudety); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. Wrzak
Mylonity
Mylonity reprezentują wysokie stadium zmian dynamometamorficznych. Powstają w wyniku zbrekcjowania, kataklazy, a następnie mylonityzacji skał pierwotnych. W trakcie tych procesów dochodzi do coraz to silniejszego roztarcia protolitów i przekształcenia ich w miazgę mylonityczną. Tkwią jednak w niej niewielkie nieroztarte relikty skał pierwotnych. Stąd mylonity często mają tekstury porfiroblastyczne. Skład mylonitów (podobnie jak kataklazytów) jest zbliżony do granitoidów, arkoz bądź szarogłazów. Poza kwarcem i skaleniem alkalicznym częto zawierają chloryty, serycyt lub epidot. Zawartość miazgi mylonitycznej wynosi zwykle 50-90%. Niektórzy autorzy uważają mylonity (w odróżnieniu od kataklazytów) za skały ze strukturami uporządkowanymi (Bolewski & Parachoniak 1988). Występowanie mylonitów i kataklazytów często ma charater lokalny. Skały te często przechodzą w siebie nawzajem tworząc soczewki lub smugi jednych skał w drugich.
Fig. 3. Zgład mylonitu (protolit - gnejsy oczkowe - śnieżnickie); Międzygórze, metamorfik Lądka-Śnieżnika (Sudety); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. Wrzak
Ultramylonity
Ultramylonity są końcowym produktem przemian dynamometamorficznych. W trakcie mylonityzacji dochodzi do powstania skał o afanitowej teksturze i uporządkowanej stressem strukturze. Skały w całości budowane są z miazgi mylonitycznej. Brak w nich jakichkolwiek reliktów skał macierzystych.
Rozkruszenie, a zwłaszcza mylonityzacja ułatwiają późniejszą rekrystalizację ziaren produktów dynamometamorfizmu. Prowadzi to do powstania blastomylonitów, a czasami może zupełnie zatrzeć kataklastyczny charakter skał przeobrażając je w gnejsy.
Istnieje szereg skał metamorficznych o niejasnej genezie podejrzewanych o związek z procesami tektonicznymi. Wśród przykałdów należy wymienić gnejsy ołówkowe oraz kwarcyty daktylowe.
Fig. 4. Kwarcyt daktylowy - powierzchnia świeża, widoczne są żółtawe wydłużone blasty kwarcowe w drobnokrystalicznym matriksie kwarcowym; Skałka Goethego, Krzywina, Przedgórze Sudeckie
Bibliografia
Bolewski A., Parachoniak W., 1986. Zarys petrografii. Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, Kraków.
Bolewski A., Parachoniak W., 1988. Petrografia. Wyd. trzecie. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Krawczyk A., 1997. Praktyka sudecka Polanica-Zdrój 1997, Zakład Geologii Ogólnej i Matematycznej AGH, matriały niepublikowane.
Ryka W., Maliszewska A., 1982. Słownik petrograficzny. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Żaba J., 2003. Ilustrowany słownik minerałów i skał. Videograf II, Katowice.
