Minerały poboczne


Tomasz Bartuś



Minerały poboczne - grupa minerałów występująca we wszystkich typach skał (magmowych, osadowych i metamorficznych) lecz występujących w nich najczęściej w bardzo małych ilościach. W związku z tym nie mają wpływu na klasyfikację skał. Najczęściej występują w skałach w postaci drobnych kryształów rozproszonych w całej masie skały i czesto niedostrzegalnych makroskopowo. Do najpospolitszych należą: magnetyt, hematyt, piryt, cyrkon, rutyl i apatyt. Spośród nich piryt i żadziej hematyt mogą częściej tworzyć kryształy dostrzegalne makroskopowo.

MAGNETYT
FeO · Fe2O3

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać kryształów: magnetyt krystalizuje w układzie regularnym.
  • Pokrój kryształów: kryształy zwykle w postaci ośmiościanów.
  • Barwa: żelazistoczarna.
  • Połysk: metaliczny.
  • Rysa: czarna.
  • Twardość: 5,5.
  • Łupliwość: brak, przełam muszlowy.
  • Gęstość: 4,9-5,2 g/cm3.
  • Inne właściwości: wykazuje wyraźne właściwości magnetyczne.

WYSTĘPOWANIE

Magnetyt jest tlenkiem żelazowo-żelazawym, o zawartości żelaza 72,4%. Jest on pospolitym minerałem pobocznym wielu skał magmowych, np. gabra i bazaltu, obecny jest w wielu skałach osadowych i metamorficznych. Magnetyt występuje w postaci złóż o różnej genezie, które eksploatowane są w celach gospodarczych. W glebach magnetyt pochodzi z utworów macierzystych i przyjmuje postać pojedynczych, nieregularnych ziarn. Obecny jest niemal we wszystkich glebach, lecz jego zawartość jest zwykle bardzo niewielka.

HEMATYT
Fe2O3

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać kryształów: hematyt krystalizuje w układzie trygonalnym.
  • Pokrój kryształów: różny, w zależności od warunków krystalizacji: w wysokich temperaturach tworzą się osobniki o pokroju podwójnej piramidy przypominającej ośmiościan, w temperarurach niskich powstają kryształy o pokroju tabliczkowym.
  • Barwa: stalowoszara, ciemnoczerwona lub prawie czarna.
  • Połysk: metaliczny do matowego.
  • Rysa: charakterystyczna - wiśniowoczerwona.
  • Twardość: 6,5.
  • Łupliwość: brak, przełam muszlowy.
  • Gęstość: 5,0-5,5 g/cm3.
Hematyt - błyszcz żelaza
Fig. 1. Srebrzysty błyszcz żelaza (hematyt), kwarc, kalcyt i fioletowy fluoryt w skarnie z serii złożowej złoża uranu "Kopaliny" w Kletnie; metamorfik Lądka-Śnieżnika (Sudety); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. Wrzak

WYSTĘPOWANIE

Hematyt jest tlenkiem żelazowym o zawartości żelaza 70,0%. Tworzy skupienia ziarniste, zbite, a także naciekowe i ziemiste. W zależności od wykształcenia ziarn i skupień wyróżnia się następujące odmiany: błyszcz żelaza - kryształy lub skupienia grubokrystaliczne o stalowej barwie i połysku metalicznym (Fig. 1), mika żelazna - skupienia drobnołuseczkowe, połyskliwe, żelaziak czerwony - zbita, skrytokrystaliczna lub ziemista odmiana o barwie czerwonej i matowym połysku, śmietana hematytowa - luźne, pylaste skupienia, barwa terakoty. Hematyt jest bardzo pospolitym minerałem, występującym w syenitach i ryolitach, którym nadaje charakterystyczne, czerwone zabarwienie oraz w wielu skałach osadowych i metamorficznych. Występuje on również w złożach hydrotermalnych i w miejscach ujścia gazów wulkanicznych. W glebach hematyt obecny jest w postaci submikroskopowych ziarn, powstałych najczęściej w wyniku wietrzenia innych minerałów zawierających żelazo. W wielu glebach tropikalnych i subtropikalnych stanowi pospolity składnik, nadający im jasnoczerwone zabarwienie.

PIRYT
FeS2
Piryt
Fig. 2. Piryt, izometryczne kryształy

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać kryształów: piryt krystalizuje w układzie regularnym.
  • Pokrój kryształów: izometryczny, kryształy w postaci sześcianów lub dwunastościanów pięciokątnych.
  • Barwa: mosiężnożółta, niekiedy złocista.
  • Połysk: metaliczny.
  • Rysa: czarna.
  • Twardość: 6-6,5.
  • Łupliwość: brak, przełam muszlowy.
  • Gęstość: 4,9-5,2 g/cm3.
  • Inne właściwości: ze względu na złotawą barwę i częste mylenie go ze złotem nazywany jest "złotem głupców".

WYSTĘPOWANIE

Piryt pod względem chemicznym jest dwusiarczkiem żelazawym o zawartości siarki 53,4%. Zawiera domieszki innych metali, w tym złota. Piryt jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem z grupy siarczków. Występuje w skałach magmowych, złożach hydrotermalnych, a także w skałach i złożach pochodzenia osadowego i metamorficznego.

Łupek pirytonośny
Fig. 3. Łupek serycytowo-chlorytowy z pirytem (łupek pirytonośny); Wieściszowice, Jeziorka Kolorowe, metamorfik Rudaw Janowickich (Sudety)
Łupek grafitowy z pirytem
Fig. 4. Łupek grafitowy z pirytem; Staré Město pod Sněžníkem, kamieniołom "Konstantin", Velke Vrbno, Jeseniki (Sudety)
Słońce pirytowe
Fig. 4. Piryt - skupienie promieniste, tzw. "słońce" pirytowe; kop. "Sparta", Illinois, USA; coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH
RUTYL
TiO2

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać kryształów: rutyl krystalizuje w układzie tetragonalnym.
  • Pokrój kryształów: kryształy słupkowe, niekiedy igiełkowe oraz skupienia zbite i ziarniste.
  • Barwa: żółtawobrunatna, czerwonobrunatna do czarnej.
  • Połysk: metaliczno-diamentowy.
  • Rysa: żółtawobrunatna.
  • Twardość: 6,0-6,5.
  • Łupliwość: doskonała.
  • Gęstość: 4,2 g/cm3.

WYSTĘPOWANIE

Rutyl jest tlenkiem tytanu i należy do minerałów cechujących się najwyższą odpornością na wietrzenie chemiczne. W osadach i glebach obecny jest jedynie w niewielkiej ilości. Nagromadzenie tych minerałów jest wskaźnikiem zaawansowanego stadium procesu wietrzenia chemicznego. Na obszarach tropikalnego lasu deszczowego tlenki tytanu mogą stać się głównym komponentem powierzchniowych warstw gleby. Rutyl jest minerałem pobocznym wielu skał magmowych. W większych ilościach występuje w osadach powstałych na drodze intensywnego wietrzenia chemicznego, najczęściej jako minerał pierwotny.

APATYT
Ca5[(F,Cl)/(PO4)3]

CECHY MAKROSKOPOWE:

  • Postać kryształów: apatyt krystalizuje w układzie jednoskośnym.
  • Pokrój kryształów: heksagonalny, słupkowy, niekiedy kulisty z powodu dużej ilości ścian.
  • Barwa: najczęściej bezbarwny, żółty, niebieski, zielony, fioletowy, czerwony.
  • Połysk: szklisty.
  • Rysa: biała.
  • Twardość: 5,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
  • Łupliwość: brak.
  • Gęstość: 3,16-3,22 g/cm3.

WYSTĘPOWANIE

Apatyt jest mieszaniną izomorficzną apatytu chlorowego i fluorowego, zwykle z dodatkiem grupy hydroksylowej (OH). Zawartość P2O5 wynosi od 40,9 do 42,3%. Występuje powszechnie jako minerał akcesoryczny w wielu skałach magmowych, obecny jest również w niektórych skałach metamorficznych, oraz w złożach hydrotermalnych. W warunkach osadowych fosforan może być wytrącany z wód morskich w postaci koloidalnej lub skrytokrystalicznej, dając początek złożom o ogólnej nazwie fosforytów. Ich głównymi składnikami są drobnoziarniste lub skrytokrystaliczne skupienia mieszanin różnych odmian apatytów fosforanowych; skupienia te noszą nazwę kolofanu. W glebach apatyt obecny jest w postaci pojedynczych ziarn, najczęściej bardzo nieregularnego kształtu. Występuje tu jednak raczej rzadko, ponieważ łatwo ulega rozpuszczeniu i wypłukaniu. Apatyty i fosforyty wykorzystywane są do produkcji nawozów mineralnych.

Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 1 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 2 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 3
 
 

Materiały wstępne

 
 
 
 
 
 
Tabela geochronologiczna (upr.) b/w
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) basic colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) full colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna
 
 
 

Skały magmowe

 
 
Klasyfikacja skał magmowych
 
dokument pdf
Skały magmowe (prezentacja)
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Krzemiany_wyspowe (oliwiny, granaty, topaz)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały plutoniczne:
 
 
 
 
Granitoidy (granit, granodioryt, tonalit)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały wulkaniczne:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały żyłowe:
 
 
 
 
Aplity, lamprofiry
 
 
 
 
..

Skały osadowe

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Minerały skał osadowych
 
 
 
 
 
Skały okruchowe
 
 
 
 
 
 
 
Struktury sedymentacyjne skał okruchowych - prezentacja
 
Skały węglanowe
 
Wapienie (wstęp)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały krzemionkowe
 
Martwice krzemionkowe i gejzeryty
 
 
Rogowce (radiolaryty, gezy, spongiolity)
 
 
Opoki
 
 
 
 
 
 
Ewaporaty
 
 
 
 
Skały alitowe, fosforanowe
 
 
 
 
 

Skały metamorficzne

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
epidot
 
 
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - materiały do ćwiczeń
 
dokument pdf
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - prezentacja
 
 
dokument pdf
Produkty metamorfizmu regionalnego
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty ultrametamorfizmu
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu termicznego
 
 
Skarny
 
 
Hornfelsy
 
 
 
 
Produkty dynamometamorfizmu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu impaktytowego
 
 
 
 
 
 
Materiały do ćwiczeń cz. II
 
dokument pdf
Prezentacja Metamorfizm II
 
dokument pdf

Wyniki kolokwium

 
 
kolokwium ze skał OSADOWYCH (22.01.2018)
 
Wszystkie