Minerały poboczne - grupa minerałów występująca we wszystkich typach skał (magmowych, osadowych i metamorficznych) lecz występujących w nich najczęściej w bardzo małych ilościach. W związku z tym nie mają wpływu na klasyfikację skał. Najczęściej występują w skałach w postaci drobnych kryształów rozproszonych w całej masie skały i czesto niedostrzegalnych makroskopowo. Do najpospolitszych należą: magnetyt, hematyt, piryt, cyrkon, rutyl i apatyt. Spośród nich piryt i żadziej hematyt mogą częściej tworzyć kryształy dostrzegalne makroskopowo.
MAGNETYT
FeO · Fe2O3
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać kryształów: magnetyt krystalizuje w układzie regularnym.
Pokrój kryształów: kryształy zwykle w postaci ośmiościanów.
Barwa: żelazistoczarna.
Połysk: metaliczny.
Rysa: czarna.
Twardość: 5,5.
Łupliwość: brak, przełam muszlowy.
Gęstość: 4,9-5,2 g/cm3.
Inne właściwości: wykazuje wyraźne właściwości magnetyczne.
WYSTĘPOWANIE
Magnetyt jest tlenkiem żelazowo-żelazawym, o zawartości żelaza 72,4%. Jest on pospolitym minerałem pobocznym wielu skał magmowych, np. gabra i bazaltu, obecny jest w wielu skałach osadowych i metamorficznych. Magnetyt występuje w postaci złóż o różnej genezie, które eksploatowane są w celach gospodarczych. W glebach magnetyt pochodzi z utworów macierzystych i przyjmuje postać pojedynczych, nieregularnych ziarn. Obecny jest niemal we wszystkich glebach, lecz jego zawartość jest zwykle bardzo niewielka.
HEMATYT
Fe2O3
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać kryształów: hematyt krystalizuje w układzie trygonalnym.
Pokrój kryształów: różny, w zależności od warunków krystalizacji: w wysokich temperaturach tworzą się osobniki o pokroju podwójnej piramidy przypominającej ośmiościan, w temperarurach niskich powstają kryształy o pokroju tabliczkowym.
Barwa: stalowoszara, ciemnoczerwona lub prawie czarna.
Połysk: metaliczny do matowego.
Rysa: charakterystyczna - wiśniowoczerwona.
Twardość: 6,5.
Łupliwość: brak, przełam muszlowy.
Gęstość: 5,0-5,5 g/cm3.
Fig. 1. Srebrzysty błyszcz żelaza (hematyt), kwarc, kalcyt i fioletowy fluoryt w skarnie z serii złożowej złoża uranu "Kopaliny" w Kletnie; metamorfik Lądka-Śnieżnika (Sudety); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. Wrzak
WYSTĘPOWANIE
Hematyt jest tlenkiem żelazowym o zawartości żelaza 70,0%. Tworzy skupienia ziarniste, zbite, a także naciekowe i ziemiste. W zależności od wykształcenia ziarn i skupień wyróżnia się następujące odmiany: błyszcz żelaza - kryształy lub skupienia grubokrystaliczne o stalowej barwie i połysku metalicznym (Fig. 1), mika żelazna - skupienia drobnołuseczkowe, połyskliwe, żelaziak czerwony - zbita, skrytokrystaliczna lub ziemista odmiana o barwie czerwonej i matowym połysku, śmietana hematytowa - luźne, pylaste skupienia, barwa terakoty. Hematyt jest bardzo pospolitym minerałem, występującym w syenitach i ryolitach, którym nadaje charakterystyczne, czerwone zabarwienie oraz w wielu skałach osadowych i metamorficznych. Występuje on również w złożach hydrotermalnych i w miejscach ujścia gazów wulkanicznych. W glebach hematyt obecny jest w postaci submikroskopowych ziarn, powstałych najczęściej w wyniku wietrzenia innych minerałów zawierających żelazo. W wielu glebach tropikalnych i subtropikalnych stanowi pospolity składnik, nadający im jasnoczerwone zabarwienie.
PIRYT
FeS2
Fig. 2. Piryt, izometryczne kryształy
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać kryształów: piryt krystalizuje w układzie regularnym.
Pokrój kryształów: izometryczny, kryształy w postaci sześcianów lub dwunastościanów pięciokątnych.
Barwa: mosiężnożółta, niekiedy złocista.
Połysk: metaliczny.
Rysa: czarna.
Twardość: 6-6,5.
Łupliwość: brak, przełam muszlowy.
Gęstość: 4,9-5,2 g/cm3.
Inne właściwości: ze względu na złotawą barwę i częste mylenie go ze złotem nazywany jest "złotem głupców".
WYSTĘPOWANIE
Piryt pod względem chemicznym jest dwusiarczkiem żelazawym o zawartości siarki 53,4%. Zawiera domieszki innych metali, w tym złota. Piryt jest najbardziej rozpowszechnionym minerałem z grupy siarczków. Występuje w skałach magmowych, złożach hydrotermalnych, a także w skałach i złożach pochodzenia osadowego i metamorficznego.
Fig. 3. Łupek serycytowo-chlorytowy z pirytem (łupek pirytonośny); Wieściszowice, Jeziorka Kolorowe, metamorfik Rudaw Janowickich (Sudety)Fig. 4. Łupek grafitowy z pirytem; Staré Město pod Sněžníkem, kamieniołom "Konstantin", Velke Vrbno, Jeseniki (Sudety)Fig. 4. Piryt - skupienie promieniste, tzw. "słońce" pirytowe; kop. "Sparta", Illinois, USA; coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH
RUTYL
TiO2
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać kryształów: rutyl krystalizuje w układzie tetragonalnym.
Pokrój kryształów: kryształy słupkowe, niekiedy igiełkowe oraz skupienia zbite i ziarniste.
Barwa: żółtawobrunatna, czerwonobrunatna do czarnej.
Połysk: metaliczno-diamentowy.
Rysa: żółtawobrunatna.
Twardość: 6,0-6,5.
Łupliwość: doskonała.
Gęstość: 4,2 g/cm3.
WYSTĘPOWANIE
Rutyl jest tlenkiem tytanu i należy do minerałów cechujących się najwyższą odpornością na wietrzenie chemiczne. W osadach i glebach obecny jest jedynie w niewielkiej ilości. Nagromadzenie tych minerałów jest wskaźnikiem zaawansowanego stadium procesu wietrzenia chemicznego. Na obszarach tropikalnego lasu deszczowego tlenki tytanu mogą stać się głównym komponentem powierzchniowych warstw gleby. Rutyl jest minerałem pobocznym wielu skał magmowych. W większych ilościach występuje w osadach powstałych na drodze intensywnego wietrzenia chemicznego, najczęściej jako minerał pierwotny.
APATYT
Ca5[(F,Cl)/(PO4)3]
CECHY MAKROSKOPOWE:
Postać kryształów: apatyt krystalizuje w układzie jednoskośnym.
Pokrój kryształów: heksagonalny, słupkowy, niekiedy kulisty z powodu dużej ilości ścian.
Barwa: najczęściej bezbarwny, żółty, niebieski, zielony, fioletowy, czerwony.
Połysk: szklisty.
Rysa: biała.
Twardość: 5,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Łupliwość: brak.
Gęstość: 3,16-3,22 g/cm3.
WYSTĘPOWANIE
Apatyt jest mieszaniną izomorficzną apatytu chlorowego i fluorowego, zwykle z dodatkiem grupy hydroksylowej (OH). Zawartość P2O5 wynosi od 40,9 do 42,3%. Występuje powszechnie jako minerał akcesoryczny w wielu skałach magmowych, obecny jest również w niektórych skałach metamorficznych, oraz w złożach hydrotermalnych. W warunkach osadowych fosforan może być wytrącany z wód morskich w postaci koloidalnej lub skrytokrystalicznej, dając początek złożom o ogólnej nazwie fosforytów. Ich głównymi składnikami są drobnoziarniste lub skrytokrystaliczne skupienia mieszanin różnych odmian apatytów fosforanowych; skupienia te noszą nazwę kolofanu. W glebach apatyt obecny jest w postaci pojedynczych ziarn, najczęściej bardzo nieregularnego kształtu. Występuje tu jednak raczej rzadko, ponieważ łatwo ulega rozpuszczeniu i wypłukaniu. Apatyty i fosforyty wykorzystywane są do produkcji nawozów mineralnych.
