Minerały główne skał osadowych: minerały siarczanowe

Tomasz Bartuś

Siarczanami nazywamy sole stanowiące związki metali takich jak: bar, ołów, wapń, magnez i inne z anionami zespolonymi (SO₄)^2-, niekiedy także z dodatkowymi jonami (OH)^-, Cl ^-, (CO₃)^2-. Najważniejszymi przedstawicielami grupy siarczanów są: gips, baryt, anhydryt i kainit.

GIPS

CaSO₄ · 2H₂O

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: gips krystalizuje w układzie jednoskośnym.
Pokrój kryształów: kryształy dobrze wykształcone, nieraz znacznych rozmiarów, o pokroju tabliczkowym, a także włóknistym.
Barwa: gips może być bezbarwny, biały, szary, lub żółtawy. Przezroczyste, czyste odmiany gipsu nazywa się selenitem, zaś drobnokrystaliczne, zbite, o białej barwie - alabastrem.
Połysk: szklisty, jedwabisty, perłowy.
Rysa: biała.
Twardość: 2,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Łupliwość: doskonała.
Gęstość: 2,3-2,4 g/cm³.

Gips - selenit — Fig. 1. Gips grubokrystaliczny (selenit), zapadlisko przedkarpackie, Szarpków

Fig. 2. Selenity, Muzeum Historii Naturalnej w Berlinie

Fig. 3. Gips włóknisty, cechsztyn; Kłodawa

WYSTĘPOWANIE

Gips występuje w skupieniach zbitych, ziarnistych, grubotabliczkowych (Fig. 1, 2, 5), włóknistych (Fig. 3, 4), konkrecyjnych (Fig. 6, 7), a także łuskowatych. Jest on pospolitym minerałem w złożach solnych, gdzie tworzy nieraz pokłady, określane również jako gips. Powstaje głównie wskutek wytrącenia z wody morskiej, może się również tworzyć jako produkt uwodnienia anhydrytu. Obecność gipsu wśród margli i łupków wapnistych tłumaczy się jako wynik działania kwasu solnego (H₂SO₄) na węglan wapnia (kalcyt). W Polsce największe złoża gipsu występują w Niecce Nidziańskiej. Na monoklinie przedsudeckiej i na niżu polskim towarzyszy złożom soli kamiennej. Wokół wysadów solnych tworzy tzw. czapy gipsowe. Gips stosowany jest w przemyśle cementowym jako dodatek przy produkcji cementu portlandzkiego, częściowo wypalony jest materiałem powszechnie stosowanym w budownictwie. Dodatkowo gips znajduje zastosowanie w rolnictwie do gipsowania" gleb słonych.

Fig. 5. Kryształy gipsu (jaskółcze ogony) w ściane kopalni gipsu "Leszcze S.A." w Leszczach (Niecka Nidziańska)

Fig. 6. Konkrecje alabastrowe; Kraków, Wola Duchacka (zapadlisko przedkarpackie)

Gips - róże pustyni — Fig. 7. Skupienia rozetkowe soczewkowato wydłużonych kryształow gipsu, tzw. "róże pustyni", Sahara, Maroko

BARYT

BaSO₄

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: baryt krystalizuje w układzie rombowym.
Pokrój kryształów: kryształy tabliczkowe lub słupkowe, odznaczające się bogactwem postaci.
Barwa: najczęściej bezbarwny, biały, szary z rozmaitymi odcieniami.
Połysk: szklisty lub perłowy.
Rysa: biała.
Twardość: 3,0-3,5.
Łupliwość: bardzo dobra.
Gęstość: 4,5 g/cm³.

WYSTĘPOWANIE

Baryt jest siarczanem baru o zawartości BaO 65,7%. Znany jest jako minerał hydrotermajnych złóż kruszcowych. Występuje też dość pospolicie w próżniach i szczelinach skalnych oraz pęcherzykach pogazowych zastygłych law. Niekiedy tworzy również konkrecje i spoiwo w niektórych piaskowcach. Minerał ten ma szerokie zastosowaniw w różnych gałęziach przemysłu, jest używany m. in. do wyrobu płuczek wiertniczych, jako materiał obciążający w przemyśle papierniczym i gumowym, do wyrobu bieli w przemyśle farbiarskim, w medycynie, a także jako surowiec do wyrobu różnych soli barowych.

ANHYDRYT

CaSO₄

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: anhydryt krystalizuje w układzie rombowym.
Pokrój kryształów: dobrze wykształcone kryształy występują rzadko.
Barwa: najczęściej bezbarwny, biały, szary z odcieniem niebieskim lub czerwonym.
Połysk: szklisty lub perłowy.
Rysa: biała.
Twardość: 3,0-3,5.
Łupliwość: dobra lub bardzo dobra.
Gęstość: 2,9-3,0 g/cm³.

WYSTĘPOWANIE

Anhydryt jest pospolitym składnikiem złóż gipsowo-solnych pochodzenia morskiego lub jeziornego. Często tworzy oddzielne pokłady, niekiedy o znacznych miąższościach. Poza tym może występować jako dodatkowy składnik w iłach, mułowcach i marglach. Znany jest także z pęcherzyków pogazowych law wulkanicznych. Anhydryt, podobnie jak gips, używany jest w przemyśle cementowym. Może być także stosowany do wyrobu kwasu siarkowego.

KAINIT

KMgSO₄Cl · 3H₂O