Kreda jeziorna (in. wapień łąkowy, jeziorny) to węglanowa skała osadowa powstająca na lądzie. Są to osady wieku czwartorzędowego. Genetycznie są związane z utworami pojeziornymi ostatniego zlodowacenia. Mają barwę białą, kremową, beżową lub szarą oraz teksturę ziarnistą. Najczęściej występują w postaci luźnej. W stanie suchym kreda jeziorna jest porowata, lekka i rozciera się w palcach na biały proszek. Brudzi ręce. Czasami tworzy mniejsze lub większe grudki. Często zawiera skorupy ślimaków i małży. Pod względem składu mineralnego składa się głównie z kalcytu. Wśród domieszek występują detrytyczny kwarc, mineraly ilaste i rozproszona substancja organiczna. W przypadku znacznej domieszki minerałów ilastych jest nazywana marglem jeziornym lub łąkowym.
Fig. 1. Kreda jeziorna jest osadem bardzo kruchym i brudzącym ręce; w lewej bryłce widoczna są szczątki roślinne; złoże Orle-Wejherowo (Pojezierze Kaszubskie)
Występowanie
Kreda jeziorna w przeciwieństwie do kredy piszącej powstaje w jeziorach, bagnach i na podmokłych łąkach. Tworzy się wskutek chemicznego lub biochemicznego wytrącania węglanu wapnia z kwaśnego węglanu wapnia (Ca(HCO3)2) rozpuszczonego w wodzie. Reakcję wytrącania powoduje ubytek z wody rozpuszczonego dwutlenku węgla. Może to mieć miejsce w dwóch sytuacjach. W przypadku wzrostu temperatury wód stojących wiąże się to ze spadkiem rozpuszczalności CO2 w wodzie wraz ze wzrostem temperatury. Drugi przypadek jest związany z działalnością fitoplanktonu i roślinności wodnej, które pochłaniają CO2 z wody wykorzystując go w procesie fotosyntezy.
Kreda jeziorna ma zastosowanie w rolnictwie jako nawóz wapniowy. Jej złoża znajdują się w większości obszaru północnej i północno-zachodniej Polski. Nagromadzenia kredy jeziornej często występują w spągach złóż torfu i węgli brunatnych. Największym polskim złożem kredy jeziornej jest występujące w województwie pomorskim złoże Orle-Wejherowo. Jego zasoby bilansowe wynoszą 16030,0 tys. ton. Powstanie złoża Orle-Wejherowo i podobnych złóż kredy jeziornej powstałych w jeziorach wytopiskowych w obrębie dawnych plejstoceńskich pradolin było związane z ługowaniem węglanu wapnia z otaczających wytopisko wysoczyzn. Wody opadowe wnikały w otaczające pradoliny wysoczyzny zbudowane z glin zwałowych, rozpuszczały zawarty w nich węglan wapnia i wraz z wodami podziemnymi były transportowane do pradolin gdzie w obrębie jezior dochodziło do ich wypływów na powierzchnię oraz wytrącania i sedymentacji CaCO3 (Leśniak 2002).
Gytia jest fitogeniczno-mineralną skałą osadową, węglanową powstającą na lądzie najczęściej na dnie jezior (zwłaszcza eutroficznych). Jest skałą przejściową pomiędzy organoganicznymi osadami o typie torfów a kredą jeziorną.
Jezioro eutroficzne – jezioro słodkowodne odznaczające się dużym stężeniem substancji odżywczych rozpuszczonych w wodzie, co powoduje silny rozwój życia organicznego przy jednoczesnym spadku ilości tlenu w wodzie i ograniczeniu procesów mineralizacji. Typowymi osadami jezior eutroficznych są gytia, torf, węgiel brunatny oraz węgiel kamienny.
W zależności od składu mineralnego i biologicznego wyróżnia się następujące rodzaje gytii (Uggla 1971):
gytię wapnistą – przewaga udziału materii węglanowej (ale poniżej 80%); posiada jasną barwę,
gytię detrytusową – w składzie przeważa materia organiczna; barwa ciemna,
gytię piaszczystą.
Gytia wapnista
Gytia wapnista to skała barwy brunatnej lub szarej. Materiał organiczny reprezentowany jest przede wszystkim przez stosunkowo dobrze zachowane szczątki organizmów, zwłaszcza fitoplanktonu, choć zwykle mocniej rozłożone niż w torfie. Gytia jest mułu dennego powstającego w odróżnieniu od osadów dy w warunkach dobrego natlenienia.
Fig. 2. Gytia wapnista, neogen; widoczne są wysoka zawartość brunatnej, uwęglonej substancji organicznej, liczne pokruszone skorupki ślimaków i małży oraz silna reakcja węglanów z zimnym HCL; Bełchatów
Występowanie
Osady gytii powstają na skutek lądowienia jezior. W odróżnieniu od torfów, materia gromadzi się jednak całkowicie pod wodą, zwykle w toni wodnej, poza strefą szuwarów. Osady organiczno-mineralne, które od późnego plejstocenu gromadziły się w polskich jeziorach polodowcowych dochodząc do kilkunastu metrów miąższości powodowały spłycanie zbiorników wodnych. W wyniku zarastania jezior roślinnością szuwarową i wodną na pokładach gytii z reguły tworzyły się torfy. Powstanie gytii jest też związane z szybkim obniżeniem się poziomu wody gruntowej, często spowodowanym zabiegami melioracyjnymi, wykonywanymi w celu uzyskania gleb pod uprawę użytków zielonych. Z takimi działaaniami mieliśmy do czynienia w końcu XIX wieku oraz po zakończeniu II wojny światowej.
Bibliografia
Bolewski A., Parachoniak W., 1988. Petrografia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Dylag J. 2009. Kreda. Państwowy Instytut Geologiczny – Państwowy Instytut Badawczy, URL: http://geoportal.pgi.gov.pl/css/surowce/images/2008/pdf/08_33_kreda.pdf.
Leśniak T., 2002. Materiały pomocnicze do terenowych zajęć geologicznych w rejonie nadmorskim. Wydanie trzecie poprawione. AGH Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne, Kraków.
Uggla H., 1971. Charakterystyka gytii i gleb gytiowych Pojezierza Mazurskiego w świetle dotychczasowych badań Katedry Gleboznawstwa WSR w Olsztynie. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, 107, 13-25.
