Krzemienie i czerty


Tomasz Bartuś



Krzemienie i czerty są skałami krzemionkowymi organogenicznymi. Występują wyłącznie w formie konkrecji.

KRZEMIENIE
 

Krzemienie są skałami zbudowanymi głównie z minerałów krzemionkowych - chalcedonu i autogenicznego kwarcu, rzadziej z opalu. Posiadają także domieszki kalcytu, pirytu, minerałów ilastych i substancji bitumicznych. Występują w postaci konkrecji. Najczęściej mają kształty owalne, bochenkowate, spłaszczone lub dyskowate (Fig. 1). W skałach o mniejszej zwięzłości (np. kredowatych) krzemienie mogą mieć kształty mniej regularne (Fig. 2). Konkrecje krzemienne składają się z jasnej, stosunkowo miękkiej otoczki okalającej konkrecję nazywanek korą oraz wyraźnie kontrastującego z korą twardego jądra (Fig. 1). Kora jest zbudowana z kalcytu, minerałów ilastych, minerałów krzemionkowych, a czasem z glaukonitu. Części centralne konkrecji mają różne barwy - brązowe (Fig. 1, 2), miodowe, szare lub pasiaste (Fig. 7). Są twarde, skrytokrystaliczne, zwięzłe, o przełamie muszlowym.

Konkrecja krzemienna
Fig. 1. Konkrecja krzemienna, widoczne przełam muszlowy oraz jasna kora zbudowana z kalcytu, minerałów ilastych oraz minerałów krzemionkowych oraz ciemne, kontrastujące z nią jądro zbudowane głównie z chalcedonu, jura górna; Kraków, kamieniołom "Libana"
Nieregularna konkrecja krzemienna
Fig. 2. Nieregularna konkrecja krzemienna, jura górna; Janików koło Ożarowa

Duże, płaskie formy krzemienne nazywane są płaskurami (Fig. 3). Występują one główne wzdłuż wyraźnych powierzchniach nieciągłości, np. na kontakcie wapieni z innymi skałami.

Płaskura krzemienna
Fig. 3. Płaskura krzemienna z jury górnej na późnokredowej powierzchni abrazyjnej w rezerwacie przyrody nieożywionej "Bonarka"; Kraków

Źródłem krzemionki w konkrecjach krzemionkowych są najczęściej igły gąbek krzemionkowych (tzw. spikule) (zob. wapienie gąbkowe). W osadzie, podczas przemian diagenetycznych, w środowisku alkalicznym dochodzi do ich rozpuszczania. Krzemionka następnie migruje wykorzystując rozluźnienia w skałach - spękania, uskoki, fugi międzyławicowe i inne. W miejscach, w których napotka na środowisko kwaśne dochodzi do rekrystalizacji krzemionki. Często miejsca takie są związane z rozkładem substancji organicznej, dlatego też wewnątrz konkrecji krzemionkowych często można znaleźć lepiej lub gorzej zachowane skamieniałości.

WYSTĘPOWANIE

Krzemienie występują wyłącznie w wapieniach, marglach, opokach, rzadziej w dolomitach i skałach mułowcowo-ilastych. Najczęściej można je spotkać w fugach międzyławicowych (Fig. 4). Tworzą one ciągłe lub soczewkowe horyzonty ułożone równolegle do warstwowania. Krzemienie tworzące takie horyzonty powstały na etapach syngenetycznym i wczesnodiagenetycznym rozwoju osadu. Czasami konkrecje krzemienne można także znaleźć wewnątrz ławic skał (Fig. 5) lub jako wypełnienia szczelin ułożonych poprzeczne lub skośnie do uławicenia (Fig. 6). Krzemienie są charakterystyczne dla wapieni oraz margli jurajskich i kredowych, choć spotykane są także w skałach innego wieku.

Horyzont krzemieni o wydłużeniu równoległym do uławicenia
Fig. 4. Horyzont krzemieni o wydłużeniu równoległym do uławicenia, występujący w fudze międzyławicowej wapieni w facji uławiconej, jura górna; Kraków, kamieniołom "Libana"
Krzemień wewnątrz grubej ławicy wapienia
Fig. 5. Krzemień wewnątrz grubej ławicy wapienia, jura górna; Kraków, Bonarka
Fig. 6. Dwie generacje krzemieni - 1) wertykalna - wykorzystująca spękanie w górotworze (diagenetyczna?) oraz 2) horyzontalna - wykorzystująca fugę międzyławicową (epigenetyczna?), jura górna; Kraków, kamieniołom "Libana"

W rejonie Krzemionek Opatowskich oraz w północno-wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w obrębie skał górnojurajskich występują rzadkie krzemienie pasiaste (Fig. 7). Ich głównym składnikiem jest kwarc, a podrzędnie chalcedon. Pasiastość wynika ze zmiennej ilości mikroporów, partie jaśniejsze mają ich dużo, a ciemniejsze - mniej (Król & Migaszewski 2009). Geneza polskich krzemieni pasiastych nie jest do końca wyjaśniona, podejrzewa się, że są to formy syngenetyczne bądź wczesnodiagenetyczne.

Krzemień pasiasty
Fig. 7. Krzemień pasiasty, jura górna; północno-wschodnie obrzeżenie Gór Świętokrzyskich
CZERTY
 

Czerty to konkrecje krzemionkowe o niewyraźnych konturach i barwie kory zbliżonym odcieniem do jej jądra (Fig. 8, 9, 10). Głównym składnikiem jest chalcedon i autogeniczny kwarc, rzadziej opal. Występują w nich domieszki kalcytu, glaukonitu, minerałów ilastych, pirytu i substancji bitumicznych. Są skrytokrystaliczne, twarde, zwięzłe, o przełamie muszlowym. Uderzone wydają metaliczny dźwięk. Podobnie jak u krzemieni krzemionka ma pochodzenie gąbkowe.

Czert
Fig. 8. Czert, kreda górna, widoczny mały kontrast pomiędzy jasną korą i stosunkowo jasnym jądrem konkrecji; Kraków, Bonarka
Czert
Fig. 9. Konkrecje czertów, kreda górna; Kraków, Bonarka
Czert
Fig. 10. Eratyk kredowego czertu z obszaru Danii; lapidarium w Nochten (Niemcy)

WYSTĘPOWANIE

Czerty występują wyłącznie w wapieniach, marglach, opokach, rzadziej dolomitach i skałach mułowcowo-ilastych. Prawdopodobnie tworzą się w osadach nieskonsolidowanych (syngenetyczne). Są charakterystyczne dla wapieni oraz margli jurajskich i kredowych (Fig. 10), choć spotykane także w skałach innego wieku.

Czert
Fig. 10. Odsłonięcie górnokredowych margli z czertami; widoczny nieregularny relief ściany jest związany z różną odpornością margli i czertów na wietrzenie i erozję; Rezerwat przyrody nieożywionej "Bonarka", Kraków

Bibliografia

Bolewski A., Parachoniak W., 1988. Petrografia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Król P., Migaszewski Z. 2009. Rodzaje, występowanie i geneza krzemieni. Zarys Problematyki. Historia krzemienia. Muzeum Narodowe w Kielcach, Kielce.
Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 1 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 2 Geostrada Sudecka. Przewodnik geologiczny. Tom 3
 
 

Materiały wstępne

 
 
 
 
 
 
Tabela geochronologiczna (upr.) b/w
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) basic colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna (upr.) full colours
 
dokument pdf
Tabela geochronologiczna
 
 
 

Skały magmowe

 
 
Klasyfikacja skał magmowych
 
dokument pdf
Skały magmowe (prezentacja)
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Krzemiany_wyspowe (oliwiny, granaty, topaz)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały plutoniczne:
 
 
 
 
Granitoidy (granit, granodioryt, tonalit)
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały wulkaniczne:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały żyłowe:
 
 
 
 
Aplity, lamprofiry
 
 
 
 
..

Skały osadowe

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Minerały skał osadowych
 
 
 
 
 
Skały okruchowe
 
 
 
 
 
 
 
Struktury sedymentacyjne skał okruchowych - prezentacja
 
Skały węglanowe
 
Wapienie (wstęp)
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Skały krzemionkowe
 
Martwice krzemionkowe i gejzeryty
 
 
Rogowce (radiolaryty, gezy, spongiolity)
 
 
Opoki
 
 
 
 
 
 
Ewaporaty
 
 
 
 
Skały alitowe, fosforanowe
 
 
 

Skały metamorficzne

 
 
Główne minerały:
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
epidot
 
 
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - materiały do ćwiczeń
 
dokument pdf
Wstęp do metamorfizmu, minerały, struktury i tekstury - prezentacja
 
 
dokument pdf
Produkty metamorfizmu regionalnego
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty ultrametamorfizmu
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu termicznego
 
 
Skarny
 
 
Hornfelsy
 
 
 
 
Produkty dynamometamorfizmu
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Produkty metamorfizmu impaktytowego
 
 
 
 
 
 
Materiały do ćwiczeń cz. II
 
dokument pdf
Prezentacja Metamorfizm II
 
dokument pdf

Wyniki kolokwium

 
 
kolokwium ze skał OSADOWYCH (22.01.2018)
 
Wszystkie