Minerały główne skał osadowych: tlenki i wodorotlenki żelaza
Tomasz Bartuś
Tlenki i wodorotlenki żelaza stanowią bardzo ważną grupę minerałów, zarówno z gospodarczego (rudy żelaza) jak i gleboznawczego (procesy oksydacyjno-redukcyjne, procesy glebotwórcze) punktu widzenia. Najważniejszymi przedstawicielami tej grupy są: magnetyt, hematyt, getyt i lepidokrokit, limonit.
CECHY MAKROSKOPOWE:
- Postać występowania: magnetyt krystalizuje w układzie regularnym.
- Pokrój kryształów: kryształy zwykle w postaci ośmiościanów.
- Barwa: żelazistoczarna.
- Połysk: metaliczny.
- Rysa: czarna.
- Twardość: 5,5.
- Łupliwość: brak, przełam muszlowy.
- Gęstość: 4,9-5,2 g/cm3.
- Inne właściwości: wykazuje wyraźne właściwości magnetyczne.
WYSTĘPOWANIE
Magnetyt jest tlenkiem żelazowo-żelazawym o zawartości żelaza 72,4%. Jest on pospolitym minerałem pobocznym wielu skał magmowych, np. gabra i bazaltu, obecny jest w wielu skałach osadowych i metamorficznych. Magnetyt występuje w postaci złóż o różnej genezie, które eksploatowane są w celach gospodarczych. W glebach magnetyt pochodzi z utworów macierzystych i przyjmuje postać pojedynczych, nieregularnych ziarn. Obecny jest niemal we wszystkich glebach, lecz jego zawartość jest zwykle bardzo niewielka.
CECHY MAKROSKOPOWE:
- Postać występowania: hematyt krystalizuje w układzie trygonalnym.
- Pokrój kryształów: różny, w zależności od warunków krystalizacji: w wysokich temperaturach tworzą się osobniki o pokroju podwójnej piramidy przypominającej ośmiościan, w temperarurach niskich powstają kryształy o pokroju tabliczkowym.
- Barwa: stalowoszara, ciemnoczerwona lub prawie czarna.
- Połysk: metaliczny do matowego.
- Rysa: charakterystyczna - wiśniowoczerwona.
- Twardość: 6,5.
- Łupliwość: brak, przełam muszlowy.
- Gęstość: 5,0-5,5 g/cm3.
WYSTĘPOWANIE
Hematyt jest tlenkiem żelazowym o zawartości żelaza 70,0%. Tworzy on skupienia ziarniste, zbite, a także naciekowe i ziemiste. W zależności od wykształcenia ziarn i skupień wyróżnia sie następujące odmiany: błyszcz żelaza - kryształy lub skupienia grubokrystaliczne o stalowej barwie i połysku metalicznym, mika żelazna - skupienia drobnołuseczkowe, połyskliwe, żelaziak czerwony - zbita, skrytokrystaliczna lub ziemista odmiana o barwie czerwonej i matowym połysku, śmietana hematytowa - luźne, pylaste skupienia, barwa terakoty. Hematyt jest bardzo pospolitym minerałem, występującym w ryolitach, którym nadaje charakterystyczne, czerwone zabarwienie oraz w wielu skałach osadowych i metamorficznych. Występuje on również w złożach hydrotermalnych i w miejscach ujścia gazów wulkanicznych. W glebach hematyt obecny jest w postaci niewielkich ziarn, powstałych najczęściej w wyniku wietrzenia innych minerałów zawierających żelazo. W wielu glebach tropikalnych i subtropikalnych stanowi pospolity składnik, nadający im jasnoczerwone zabarwienie.
CECHY MAKROSKOPOWE:
- Postać występowania: getyt krystalizuje w układzie rombowym.
- Pokrój kryształów: kryształy wykształcone w postaci słupków, pręcików i igieł.
- Barwa: lśniąco żółta, brunatna do brunatnoczarnej.
- Połysk: metaliczny do matowego.
- Rysa: brunatna do brunatnożółtej.
- Twardość: 5,0-5,5.
- Łupliwość: doskonała.
- Gęstość: 4,0-4,4 g/cm3.
WYSTĘPOWANIE
Getyt jest uwodnionym tlenkiem żelaza o zawartości tego pierwiastka 62,8%. Występuje on w pęcherzach pogazowych skał wulkanicznych w strefie utleniania. Gromadzić się może w utworach osadowych, tworząc złoża rudne pochodzenia morskiego, jeziornego lub bagiennego. W glebach getyt jest jedną z głównych substancji barwiących, mającą postać submikroskopowych ziarn, równomiernie rozłożonych w całej masie glebowej.
CECHY MAKROSKOPOWE:
- Postać występowania: lepidokrokit krystalizuje w układzie rombowym.
- Pokrój kryształów: kryształy tabliczkowe, promieniste, blaszkowe.
- Barwa: rubinowoczerwona do żółtoczerwonej.
- Połysk: diamentowy.
- Rysa: czerwonawa.
- Twardość: 5,0.
- Łupliwość: doskonała.
- Gęstość: 4,0 g/cm3.
WYSTĘPOWANIE
Podobnie jak getyt.
CECHY MAKROSKOPOWE:
Limonit jest mieszaniną mineralną o różnym stopniu uwodnienia, której głównym składnikiem jest getyt. Zawiera domieszki innych minerałów takich jak: kwarc, wiwianit, minerały ilaste. Najpospolitszą odmianą limonitu jest żelaziak brunatny, występujący w skupieniach ziemistych, zbitych. Jest to getytowa ruda żelaza. Inne odmiany limonitu to: limonit włóknisty, ruda darniowa, ruda bagienna i jeziorna, żelaziak oolitowy i inne. Limonit wykazuje pochodzenie podobne do getytu.
