Gnejsy to grupa skał metamorficznych tworzących się w różnych facjach metamorficznych. Jest niezmiernie zróżnicowana pod względem teksturalnym oraz składu mineralnego. Mają najczęściej jasną barwę. Występują w nich tekstury grano-lepidoblastyczne, porfiroblastyczne, drobno-, średnio bądź gruboblastyczne. Typowo posiadają strukturę gnejsową. Polega ona na występowaniu wybitnej foliacji (płasko-równoległe ułożenie blastów o pokroju płytkowym, głównie mik). Lepidoblasty łyszczyków otaczają granoblasty skaleniowo-kwarcowe. Skład mineralny gnejsów jest w przybliżeniu podobny do granitoidów. Ich głównymi składnikami są skalenie i kwarc. Skalenie są reprezentowane zarówno przez plagioklazy jak i skalenie potasowe, zazwyczaj mikroklin. Skalenie budujące te skały mają różne rozmiary od małych po duże, kilkucentymetrowe. Porfiroblasty skaleni mogą mieć charakter reliktowy, tzn. przedstawiać zachowane w pierwotnej formie duże ziarna skaleni magmowych, cechujące się dość prawidłowymi zarysami z nielicznymi tylko wrostkami. Częściej jednak skalenie te wzrastały w czasie procesów metamorficznych kosztem drobnoziarnistego tła skalnego (blasteza). Łyszczyki występują w różnych ilościach. Przeważnie mają one postać dość dużych, dobrze rozwiniętych blaszek i są skupione w stosunkowo grubych laminach lub jako składniki podrzędne - tworzą nieciągłe smugi. Muskowit obecny jest tylko w gnejsach zmetamorfizowanych w warunkach niższych temperatur. Gnejsy przeobrażone w wysokich temperaturach i ciśnieniach zawierają tylko biotyt, ponieważ w tych warunkach muskowit staje się nietrwały, a jego miejsce zajmują syllimanit i ortoklaz. W gnejsach spotyka się chloryt, który zwykle wraz ze spadkiem stopnia metamorfizmu zastępuje biotyt. Często w gnejsach pojawia się też hornblenda. Z minerałów pobocznych powszechne są: cyrkon, apatyt; rzadziej notuje się tytanit, rutyl i granaty.
Przeważająca część gnejsów powstaje podczas regionalnych przeobrażeń w warunkach facji amfibolitowej. Rzadziej skały te spotyka sie w obrębie utworów reprezentujących najwyższy stopień metamorfizmu. Wśród genjsów występują dwie podstawowe odmiany genetyczne - powstające w wyniku metamorfizmu kwaśnych skał magmowych ortognejsy oraz powstające w wyniku metamorfizmu skał osadowych - paragnejsy. Możemy też mówić o czterech podstawowych odmianach teksturalno-strukturalne. Wśród nich wyróżnimy: gnejsy oczkowe, słojowe, ołówkowe oraz migmatyczne.
GNEJSY OCZKOWE
Gnejsy oczkowe - jedna z najczęściej spotykanych odmian teksturalno-strukturalnych gnejsów. Cechuje się występowaniem tekstury porfiroblastycznej i struktury oczkowej z oczkami kwarcowymi, skaleniowymi bądź kwarcowo-skaleniowymi otoczonymi przez lepidoblasty mik, głównie biotytu i serycytu. Powstają głównie w wyniku metamorfizmu regionalnego facji amfibolitowej lub granulitowej ale w praktyce mogą też powstawać w wyniku dynamometamorfizmu. Stanowią wtedy rodzaj blastomylonitów (zob. produkty dynamometamorfizmu) (Żaba 2003). W Polsce występują na powierzchni terenu głównie na Dolnym Śląsku - w metamorfiku izerskim, kaczawskim, orlicko-bystrzyckim oraz Lądka-Śnieżnika. Lokalnie występują także w Tatrach.
Fig. 1. Gnejs oczkowy; Spalona, metamorfik orlicko-bystrzycki (Sudety); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. WrzakFig. 2. Gnejs oczkowy; Idzików, metamorfik Lądka-Śnieżnika (Sudety); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. WrzakFig. 3. Gnejs oczkowy; Gajówka, metamorfik kaczawski (Sudety); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. WrzakFig. 4. Gnejs oczkowy; Dziki Wodospad, Pilchowice, metamorfik izerski (Sudety); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. WrzakFig. 5. Granitognejs oczkowy, na uwagę zasługuje uporządkowane ułożenie blastów biotytowych; Świeradów-Zdrój, metamorfik izerski (Sudety); coll. Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH, Fot. J. Wrzak
GNEJSY SŁOJOWE
Gnejsy słojowe (in. laminowane, warstewkowe) - powszechnie występująca odmiana teksturalno-strukturalna gnejsów o cienkich, naprzemianległych blastach kwarcowo-skaleniowych oraz biorytowych przypominających laminację. W Polsce występują powszechnie w obrębie metamorfiku Lądka-Śnieżnika (Fig. 6), w Górach Sowich oraz w metamorfiku izerskim.
Fig. 6. Gnejs słojowy; Międzygórze, metamorfik Lądka-Śnieżnika (Sudety)Fig. 7. Eratyk skandynawskiego gnejsu słojowego z ksenolitami amfibolitów; lapidarium w Nochten (Niemcy)
GNEJSY OŁÓWKOWE
Gnejsy ołówkowe (in. pręcikowe) - odmiana teksturalno-strukturalna gnejsów z wydłużonymi pręcikowatymi blastami kwarcowymi, skaleniowymi i biotytowymi w postaci wyraźnie wydłużonych stref przypominających "ołówki". Średnica wydłużonych blastów wynosi z reguły do 5 mm. Gnejsy ołówkowe mają niejasne pochodzenie. Ich geneza najczęściej wiązana jest z przemianami dynamometrycznymi w strefach tektonicznych (odmiana mylonitów lub ultramylonitów). Mamy w nich do czynienia ze zmieleniem skał pierwotnych, a następnie z wydłużeniem blastów spowodowanym przemieszczaniem się mas skalnych.
Fig. 8. Gnejs ołówkowy, widoczne są wydłużone, słupowe blasty skaleni potasowych, sodowych i kwarcu rozdzielone blastami biotytu; Międzygórze, metamorfik Lądka-Śnieżnika (Sudety)
GNEJSY MIGMATYCZNE
Gnejsy migmatyczne (in. migmatyty) - gnejsy powstające w wyniku procesu migmatytyzacji czyli częściowego upłynnienia skał. Są to więc skały ultrametamorficzne powstające w warunkach odmiennych od metamorficznych, które cechują się przemianami wyłącznie w stałym stanie skupienia. Więcej zob. migmatyty.
PARAGNEJSY
Paragnejsy - gnejsy, które powstały w wyniku metamorfizmu skał osadowych, głównie piaskowców szarogłazowych, arkoz i innych w warunkach metamorfizmu regionalnego w facjach amfibolitowej i granulitowej.
Fig. 9. Paragnejs, seria strońska, kamieniołom "Marianna Biała" w Stroniu-Śląskim, metamorfik Lądka-Śnieżnika (Sudety)
Bibliografia
Bolewski A., Parachoniak W., 1986. Zarys petrografii. Akademia Górniczo-Hutnicza im. St. Staszica w Krakowie, Kraków.
Majerowicz A., Wierzchołowski B., 1990. Petrologia skał magmowych. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Ryka W., Maliszewska A., 1982. Słownik petrograficzny. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
Żaba J., 2003. Ilustrowany słownik minerałów i skał. Videograf II, Katowice.
