Ziemie okrzemkowe to luźne zaś diatomity to skonsolidowane skały osadowe, ogranogeniczne, krzemionkowe powstałe z nagromadzenia szczątków okrzemek.
Okrzemki są to drobne jednokomórkowe glony, stanowiące ważny plankton zarówno w słodkich jeziorach jak i w morzach i oceanach. Najliczniej żyją w przypowierzchniowych warstwach wody, chociaż mogą także rozwijać się i w warstwach głębszych jeżeli do nich docierają promienie słoneczne. W osadach płytkowodnych na ogół nie spotyka się szczątków okrzemek być może dlatego, że stanowią one zbyt małą domieszkę w stosunku do materiału grubszego.
Fig. 1. Diatomit, oligocen; widoczny brak reakcji z HCL oraz rdzawe pierścienie Lieseganga z wytrąconymi związkami żelaza; jednostka skolska, Futoma (Karpaty Zewnętrzne)
Opis
Są to skały o barwach białawych, żółtawych, szarych, kremowych, często są zabarwione na brunatnawo (Fe[OH]3). Mają tekstura organogeniczno-aleurytowa i struktury luźne, nieskonsolidowane (ziemia okrzemkowa) lub bardziej zwięzłe (diatomity). Czasem występują w nich laminacje równoległe. W odmianie drobnolaminowanej nazywane są laminitami diatomitowymi. Są porowate (60-90%), dotknięte językiem sprawiają wrażenie przyklejania się do powierzchni skały. Są to skały względnie lekkie, miękkie, pylaste, brudzą palce. Diatomity mają przełam ziemisty. Głównym składnikiem ziem okrzemkowych i diatomitów są nagromadzenia opalowych szkieletów okrzemek, które przekrystalizują w chalcedon. Podrzędnie skały mogą zawierać: szkielety innych organizmów np. otwornic, minerały ilaste, kalcyt, glaukonit, tlenki i wodorotlenki żelaza i minerały ciężkie.
Fig. 2. Laminity diatomitowe, oligocen; widoczny charakterystyczny układ jednego aktu depozycyjnego złożony z dwóch lamin - materiału drobniejszego i grubszego; jednostka skolska, rejon Piątkowej (Karpaty Zewnętrzne)
Zastosowanie
Dzięki szerokiemu rozprzestrzenieniu i niewielkim horyzontom czasowym diatomity mają w geologii duże znaczenie litostratygraficzne. Dzięki swoim właściwościom (głównie porowatości) ziemie okrzemkowe i diatomity mają szerokie zastosowanie przemysłowe. ą stosowane jako wypełniacze do farb, jako środki ścierne, jako absorbenty niekorzystnych substancji, jako filtry molekularne. Przy wyrobie dynamitu są stosowane jako środek stabilizujący nitroglicerynę. Podczas drugiej wojny światowej diatomit był stosowany przez jako nośnik cyjanowodoru w Cyklonie B – produkowanym jako środek do zwalczania insektów, a następnie wykorzystywany do eksterminacji ludności w niemieckich obozach koncentracyjnych.
Występowanie
Ziemie okrzemkowe i diatomity są znane od jury, a jeziorne od paleogenu (być może inne starsze skały krzemionkowe są przekrystalizowanymi diatomitami). Najbardziej są rozpowszechnione w paleogenie, neogenie i plejstocenie głównie jako osady jeziorne. Współczesne nagromadzenia okrzemek tworzą osady znacznej miąższości i są typowe dla głębokich wód mórz polarnych.
Na obszarze Polski z diatomitami mamy do czynienia w Karpatach fliszowych. Po prospekcji w latach 70. ubiegłego wieku i uruchomieniu kopalni tego surowca w Jaworniku Ruskim, zintensyfikowano poszukiwania. Pod względem złożowym najbardziej perspektywiczną okazała się jednostka skolska w rejonie Pogórza Przemyskiego. Znaleziono tam trzy poziomy skał diatomitowych, wydzielone jako ogniwa: diatomity z Futomy, z Piątkowej i z Leszczawki. Dwa pierwsze należą do warstw menilitowych (oligocen), a ostatnie – do warstw krośnieńskich (miocen).
Bibliografia
Bolewski A., Parachoniak W., 1988. Petrografia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
