Minerały główne skał magmowych: kwarc

Tomasz Bartuś

W zależności od rodzaju skał (magmowe, osadowe, metamorficzne) występują w nich różne minerały krzemionkowe. W skałach magmowych może występować jedynie tzw. kwarc α lub β. W skałach osadowych poza allogenicznymi ziarnami kwarcu α lub β, występują też autogeniczne formy krzemionki w postaci opalu, chalcedonu i kwarcu β. W warunkach metamorficznych opal i chalcedon przekrystalizowują w kwarc β i jest on w nich jedynym minerałem krzemionkowym.

KWARC

SiO₂

Kwarc - szczotka krystaliczna — Fig. 2. Kwarc, szczotka krystaliczna, Muzeum Historii Naturalnej, Berlin

Ametyst — Fig. 3. Zarośnięte szczotki kwarcowe (białe) i ametystowe (fioletowe) na fragmencie skały o typie skarnu ze strefy złożowej nieczynnej kopalni uranu "Kopaliny" w Kletnie; metamorfik Lądka-Śnieżnika; coll. *Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki AGH*, Fot. J. Wrzak

CECHY MAKROSKOPOWE:

Postać występowania: kwarc α krystalizuje w układzie heksagonalnym, a kwarc α w trygonalnym. Najczęstszą postacią kwarcu α jest podwójna piramida heksagonalna połączona ze słabo wykształconym (krótkim) słupem heksagonalnym. Kwarc β ma silnie wykształcone ściany słupa heksagonalnego, który zakończony jest dwoma romboedrami.
Pokrój kryształów: izometryczny (α), słupowy (β). Słupy kwarcu β są z reguły znacznie wydłużone
Barwa: bezbarwny (kryształ górski), często zanieczyszczony domieszkami barwiącymi. Różnorodne odmiany, w związku z ich częstym występowaniem otrzymały swoje nazwy mineralogiczne: biały - kwarc mleczny, szary - dymny, czarny - morion, żółty - cytryn, czerwony - krwawnik, fioletowy - ametyst.
Połysk: obie odmiany kwarcu posiadają połysk na ścianach szklisty, a na przełamie tłusty.
Rysa: biała.
Twardość: 7,0 - wzorcowa w skali Mohsa.
Łupliwość: obie odmiany kwarcu nie wykazują łupliwści, mają zatem przełam, który w przypadku kwarcu α jest muszlowy, a w przypadku kwarcu β jest muszlowy lub nierówny. Powierzchnie przełamu są z reguły gładkie.
Inne właściwości: kruchy.

Kwarc z Jegłowej — Fig. 4. Kryształ górski, Jegłowa (Przedgórze Sudetów)

WYSTĘPOWANIE

Powstawanie dwóch odmian kwarcu (α, β) związane jest z temperaturą, w której powstają minerały. Powyżej 573°C powstaje odmiana α, a poniżej tej temperatury odmiana β. Po obniżeniu temperatury poniżej 573°C, kwarc α przechodzi w kwarc β zachowując jednak swą postać. Dlatego też tak naprawdę mówiąc o kwarcu α powinniśmy mieć na myśli paramoprfozy kwarcu β po kwarcu α. Najładniejsze okazy kwarcu pochodzenia magmowego związane są z krystalizacją form odmiany β tworzących kryształy narosłe na ścianach szczelin (Fig. 3) i próżni skalnych (Fig. 5). Kwarc ten jest związany z krążeniem w górotworze roztworów pomagmowych, z których krystalizują pegmatyty. W warunkach magmowych tworzyć się może wyłącznie kwarc α, który tworzy jednak wyłącznie kryształy wrosłe, ściśle zrośnięte z innymi minerałami (szereg Bowena). Jest to powodem trudności w rozpoznaniu niektórych cech tego minerału.

Tomasz Bartuś