Arkozy, piaskowce arkozowe, piaski arkozowe są skałami osadowymi, okruchowymi związłymi lub luźnymi, które są zasobne w allogeniczne ziarna skaleni potasowych. Przyjmuje się, że aby skałę okruchową móc nazwać arkozą, musi ona zawierać objętościowo minimum 20% skalenia alkalicznego. Poza nim wśród ziarn allogenicznych występuje także kwarc oraz miki (głównie muskowit). W skałach zwięzłych ziarna arkoz spojone są autogeniczną krzemionką, związkami żelaza, spoiwem węglanowym lub innymi składnikami mineralnymi wytrąconymi z roztworów. Dzięki wysokiej zawartości skaleni potasowych oraz często występującemu spoiwu żelazistemu arkozy są zwykle skałami o barwie różowej bądź czerwonej w różnych odcieniach. Ziarna kwarcu są z reguły w różnym stopniu obtoczone. Ze względu na doskonałą łupliwość skaleni potasowych, ich ziarna są zawsze ostrokrawędziste i tym sposobem łatwe do identyfikacji. Arkozy mają teksturę psamitową (piaskową) lub psefitową (żwirową). Ziarna, w zależności od sposobu i drogi transportu wykazują różny stopień selekcji.
Arkozy powstają w środowisku lądowym w wyniku intensywnej erozji masywów granitoidowych (bądź ich odpowiedników, np. masywów gnejsowych) w klimacie suchym bądź zimnym. Produkty tej erozji, zazwyczaj po krótkim transporcie są deponowane na przedpolu tych masywów w postaci tzw. molasy. Tylko, krótki transport oraz szybka depozycja umożliwiają zachowanie ortoklazu, który podczas transportu, dzięki wspomnianej doskonałej trójpłaszczyznowej łupliwości, szybko ulega dezintegracji granularnej i ostatecznie przechodzi w minerały ilaste. W praktyce arkozy są deponowane w zapadliskach śródgórskich i przedgórskich świeżo wydźwigniętych masywów zbudowanych z kwaśnych skał krystalicznych. Arkozy mogą też tworzyć osady mórz przyległych do takich świeżo wypiętrzonych masywów. Warunkiem jest ich intensywna erozja i dostawa dużej ilości materiału okruchowego, który zasypuje wcześniej zdeponowany materiał okruchowy zanim ten zdąży zwietrzeć w agresywnych morskich warunkach. Spoiwo żelaziste świadczy o utleniających warunkach panujących w osadzie. Arkozy mogą powstawać też w klimacie pustynnym, w którym w skałach o typie granitoidów dochodzi do deintegracji granularnej na skutek dużych dobowych zmian temperatury.
Skalenie potasowe z arkoz w warunkach hipergenicznych albo hydrotermalnych mogą ulegać kaolinityzacji (zaś skały ulegają kaolinizacji). Dzieje się to przy udziale wody i dwutlenku węgla. Kaolinityzacja skaleni zachodzi w środowisku lekko kwaśnym (przy pH około 5). Kwaśne środowisko często powoduje rozkładająca się substancja organiczne (głównie butwiejąca substancja fitogeniczna). Podczas kaolinityzacji glinokrzemiany przechodzą w minerał ilasty - kaolinit. W trakcie procesu uwalniana jest krzemionka koloidalna, która może migrować w górotworze i cementować piaski arkozowe w arkozy albo sylifikować np. fragmenty drewna. Z taką sytuacją mamy do czynienia w okolicach Krzeszowic w araukarytach z Dadoxylon z arkozy kwaczalskiej.
Fig. 3. Arkoza, środkowe piaskowce ciosowe (późna kreda); kamieniołom w Radkowskich Ścianach, Góry Stołowe (Sudety)Fig. 4. Zlepieniec arkozowy, środkowe piaskowce ciosowe (późna kreda); kamieniołom w Radkowskich Ścianach, Góry Stołowe (Sudety)Fig. 5. Arkoza, środkowe piaskowce ciosowe (późna kreda); kamieniołom w Radkowskich Ścianach, Góry Stołowe (Sudety)
Bibliografia
Bolewski A., Parachoniak W., 1988. Petrografia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
