Tomasz Bartuś

Gipsy są skałami zbudowanymi w przewadze z minerału gipsu. Są szarawe, białe, żółte, brunatnawe lub różowawe w zależności od domieszek substancji bitumicznej oraz tlenków i wodorotlenków żelaza. Są miękkie. łatwo jest zarysować je nawet paznokciem. Na najwiekszą skalę tworzą się w wyniku ewaporacji. Powstają wtedy grube pokłady, warstwy oraz konkrecje. W ścianach odsłonięć często można zaobserwować grube kryształy gipsów w postaci tzw. jaskółczych ogonów, a w pustkach, kawernach skalnych - grubokrystalicznych selenitów. Gipsy mogą także występować w postaci drobnokrystalicznej - nazywanej alabastrem. Ze względu na niewielką twardość, białą barwę i fakturę zbliżoną do marmurów od dana stanowiły one ceniony materiał rzeźbiarski. Podrzędnie gipsy tworzą się także w wyniku procesów hydrotermalny albo w trakcie wietrzenia skał bogatych w siarczki, jak to ma miejsce np. w złożu łupków pirytonośnych w Wieściszowicach na Dolnym Śląsku. Gipsy poddawane wysokiej temperaturze i wysokiemu ciśnieniu ulega przebudowie w anhydryty. Gipsy w szczególnych warunkach geologicznych przechodzą w siarkę rodzimą i wapienie pogipsowe. Procesowi towarzyszy pojawienie się siarczanów strontu (celestyn) i baru (baryt). Gipsy są skałami krasowiejącymi. Tworzą się w nich jaskinie. Z najważniejszym obszarem występowania jaskiń gipsowych na świecie mamy do czynienia na Podolu (Ukraina). Najdłuższa jaskinia gipsowa świata - Jaskinia Optymistyczna ma około 257 km długości (2022).

Występowanie

Gipsy i anhydryty występują wspólnie i łatwo przechodzą jeden w drugi. W Polsce złoża ewaporatów siarczanowych związane są głównie z utworami miocenu (młodszy neogen) wzdłuż północnego obrzeżenia zapadliska przedkarpackiego (szczególnie w dolinie Nidy) oraz z utworami cechsztynu (młodszy perm) na Dolnym Śląsku. Złoża w utworach mioceńskiej i cechsztyńskiej formacji ewaporatowej i towarzyszą osadom solnym (sól kamienna i sole potasowo-magnezowe). Do najważniejszych złóż miodceńskiej serii ewaporatpowej należą Borków-Chwałowice i Leszcze. Udokumentowane złoża cechsztyńskich siarczanów (głównie anhydrytów i wtórnych gipsów powstałe z uwodnienia anhydrytów w strefach infiltracji wód) występujące na Dolnym Śląsku cechują się skomplikowanymi warunkami geologicznymi powodowanymi przez silne zaburzenia tektoniczne oraz zmienną jakością. Eksploatowane są tu dwa złoża: Nowy Ląd i Nowy Ląd - Pole "Radłówka". Ponad to dysponujemy dużymi zasobami nieeksploatowanych gipsów i anhydrytów towarzyszących złożom miedzi Lubińsko-Głogowskiego Okręgu Miedziowego (LGOM). Te jednak nie są obecnie eksploatowane. Współcześnie gipsy można także pozyskiwać w wyniku odsiarczania spalin w elektrowniach.

Anhydryty są skałami zbudowanymi w przewadze z minerału anhydrytu. Są barwy szarej, niebieskawej lub brunatnej. Są twardsze i zwykle bardziej drobnoziarniste od gipsów. Anhydryty krystalizują z roztworu wody morskiej w temp +37°C. Pod wpływem roztworów wodnych skały anhydrytowe ulegają uwodnieniu i przechodza w gipsy. Tworzą sie gipsy poanhydrytowe oraz skały mieszane gipsowo-anhydrytowe.

Występowanie

Występowanie jak w przypadku gipsów. Ze złożowego punktu widzenia w Polsce istotne są wyłącznie złoża cechsztyńskie na monoklinie przedsudeckiej - Nowy Ląd i Nowy Ląd - Pole "Radłówka" oraz nieeksploatowane złoża w obrębie LGOM.

Siarka (łac. Sulphur) jest pierwiastkiem chemicznym szeroko rozpowszechnionym w przyrodzie. Występuje w skorupie ziemskiej w postaci pierwiastkowej – jako siarka rodzima oraz w postaci związków chemicznych - siarkosoli, siarczków i siarczanów. Siarkosole i siarczki tworzą cenne rudy metali m.in. żelaza, ołowiu, cynku, miedzi tworząc minerały takie jak galena, sfaleryt, piryt czy chalkopiryt. Siarka rozpowszechniona jest również w postaci siarczanów, z których gospodarcze znaczenie mają głównie gips i anhydryt.

Siarka rodzima poza pochodzeniem z ekshalacji wulkanicznych tworzy się w przyrodzie w wyniku przeobrażenia siarczanów (gipsów i anhydrytów) przy współudziale bakterii i węglowodorów.

Występowanie

Siarka rodzima występuje w Polsce w utworach mioceńskich (badeńskich) na całym obszarze zapadliska przedkarpackiego. Towarzyszy gipsom, wapieniom siarkonośnym i wapieniom płonnym - utworom tzw. serii chemicznej. Zawartość siarki w tych skałach wynosi średnio 25-30%, maksymalnie może dochodzić do 70%. Do historycznych miejsc eksploatacji siarki rodzimej należały na Górnym Śląsku okolice Pszowa, Kokoszyc, Rogowa i Zawad; w okolicach Krakowa (kopalnie w Swoszowicach i Posądzy) oraz w województwie świętokrzyskim (Czarkowy, Wiśniowa-Czajków). Złoża w Swoszowicach, eksploatowane do 1884 roku należały w tym czasie do największych w Europie. Dziś w Swoszowicach koło Krakowa, a także w samym Krakowie (rondo Matecznego) znajdują się uzdrowiska znane z siarczanowych wód leczniczych.

Po II wojnie światowej licznych odkryć nowych złóż siarki dokonano w pobliżu Tarnobrzega (Piaseczno, Machów, Jeziorko oraz Osiek), w rejonie Staszowa (Grzybów) oraz koło Lubaczowa (złoże Basznia). Dokumentacje złożowe siarki rodzimej obejmowały zasoby występujące do głębokości 300m. Pod koniec lat 80. XX wieku Polska zajmowała trzecie miejsce na świecie w wydobyciu siarki. W 1991 roku koniunktura siarki na rynkach światowych uległa załamaniu. Kres przemysłowi wydobywczemu przyniosło pojawienie się taniej siarki pochodzącej z odsiarczania ropy naftowej i gazu ziemnego.

W Polsce obecnie prowadzi się eksploatację metodą podziemnego wytopu. Polega ona na odwierceniu otworów eksploatacyjnych, do których wprowadzone są rury stanowiące osłonę otworu. Wewnątrz nich znajdują się rury do wprowadzania przegrzanej wody do złoża, rury do wydobywania wytopionej siarki i rury do tłoczenia sprężonego powietrza. Proces wydobycia polega na wtłoczeniu pod ciśnieniem przegrzanej wody do złoża. Woda powoduje ogrzanie siarki i jej wytopienie. Następnie za pomocą sprężonego powietrza siarka wydobywana jest na powierzchnię.