Tomasz Bartuś

Krzemienie są skałami zbudowanymi głównie z minerałów krzemionkowych - chalcedonu i autogenicznego kwarcu, rzadziej z opalu. Posiadają także domieszki kalcytu, pirytu, minerałów ilastych i substancji bitumicznych. Występują w postaci konkrecji. Najczęściej mają kształty owalne, bochenkowate, spłaszczone lub dyskowate (Fig. 1). W skałach o mniejszej zwięzłości (np. kredowatych) krzemienie mogą mieć kształty mniej regularne (Fig. 2). Konkrecje krzemienne składają się z jasnej, stosunkowo miękkiej otoczki okalającej konkrecję nazywanek korą oraz wyraźnie kontrastującego z korą twardego jądra (Fig. 1). Kora jest zbudowana z kalcytu, minerałów ilastych, minerałów krzemionkowych, a czasem z glaukonitu. Części centralne konkrecji mają różne barwy - brązowe (Fig. 1, 2), miodowe, szare lub pasiaste (Fig. 7). Są twarde, skrytokrystaliczne, zwięzłe, o przełamie muszlowym.

Duże, płaskie formy krzemienne nazywane są płaskurami (Fig. 3). Występują one główne wzdłuż wyraźnych powierzchniach nieciągłości, np. na kontakcie wapieni z innymi skałami.

Źródłem krzemionki w konkrecjach krzemionkowych są najczęściej igły gąbek krzemionkowych (tzw. spikule) (zob. wapienie gąbkowe). W osadzie, podczas przemian diagenetycznych, w środowisku alkalicznym dochodzi do ich rozpuszczania. Krzemionka następnie migruje wykorzystując rozluźnienia w skałach - spękania, uskoki, fugi międzyławicowe i inne. W miejscach, w których napotka na środowisko kwaśne dochodzi do rekrystalizacji krzemionki. Często miejsca takie są związane z rozkładem substancji organicznej, dlatego też wewnątrz konkrecji krzemionkowych często można znaleźć lepiej lub gorzej zachowane skamieniałości.

WYSTĘPOWANIE

Krzemienie występują wyłącznie w wapieniach, marglach, opokach, rzadziej w dolomitach i skałach mułowcowo-ilastych. Najczęściej można je spotkać w fugach międzyławicowych (Fig. 4). Tworzą one ciągłe lub soczewkowe horyzonty ułożone równolegle do warstwowania. Krzemienie tworzące takie horyzonty powstały na etapach syngenetycznym i wczesnodiagenetycznym rozwoju osadu. Czasami konkrecje krzemienne można także znaleźć wewnątrz ławic skał (Fig. 5) lub jako wypełnienia szczelin ułożonych poprzeczne lub skośnie do uławicenia (Fig. 6). Krzemienie są charakterystyczne dla wapieni oraz margli jurajskich i kredowych, choć spotykane są także w skałach innego wieku.

W rejonie Krzemionek Opatowskich oraz w północno-wschodnim obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, w obrębie skał górnojurajskich występują rzadkie krzemienie pasiaste (Fig. 7). Ich głównym składnikiem jest kwarc, a podrzędnie chalcedon. Pasiastość wynika ze zmiennej ilości mikroporów, partie jaśniejsze mają ich dużo, a ciemniejsze - mniej (Król & Migaszewski 2009). Geneza polskich krzemieni pasiastych nie jest do końca wyjaśniona, podejrzewa się, że są to formy syngenetyczne bądź wczesnodiagenetyczne.

Czerty to konkrecje krzemionkowe o niewyraźnych konturach i barwie kory zbliżonym odcieniem do jej jądra (Fig. 8, 9, 10). Głównym składnikiem jest chalcedon i autogeniczny kwarc, rzadziej opal. Występują w nich domieszki kalcytu, glaukonitu, minerałów ilastych, pirytu i substancji bitumicznych. Są skrytokrystaliczne, twarde, zwięzłe, o przełamie muszlowym. Uderzone wydają metaliczny dźwięk. Podobnie jak u krzemieni krzemionka ma pochodzenie gąbkowe.

WYSTĘPOWANIE

Czerty występują wyłącznie w wapieniach, marglach, opokach, rzadziej dolomitach i skałach mułowcowo-ilastych. Prawdopodobnie tworzą się w osadach nieskonsolidowanych (syngenetyczne). Są charakterystyczne dla wapieni oraz margli jurajskich i kredowych (Fig. 10), choć spotykane także w skałach innego wieku.