Tomasz Bartuś

Spongiolity są skałami osadowymi, krzemionkowymi i organogenicznymi. Tworzą się w środowisku morskim. Głównym składnikiem skałotwórczym skał są igły gąbek krzemionkowych (spikule) (zob. wapienie gąbkowe), które spojone są lepiszczem złożonym z minerałów krzemionkowych opalu i chalcedonu. Mają najczęściej barwy szare, szaro-niebieskawe, zielonkawe, brunatne lub ceglastoczerwone. Głównymi składnikami mineralnymi są opal i chalcedon. Występujące liczne spikule gąbek zbudowane są z chalcedonu lub kwarcu autogenicznego. Minerały krzemionkowe nie są rozpoznawalne gołym okiem. Akcesorycznie mogą występować: detrytyczny kwarc, kalcyt, glaukonit, piryt i minerały ilaste. Spongiolity są skałami warstwowanymi, o teksturze mikrytowej. Odznaczają się dużą twardością. Często zbudowane są z twardego krzemionkowego rdzenia, który od spagu i stropu warstwy otoczony jest przez strefy zbudowane z wapienia. Krzemionkowy rdzeń często ma przełam muszlowy i jest spękany. W spękaniach często występuje wtórnie wykrystalizowany kalcyt. Czasami w skałach występuje laminacja równoległa. Spongiolity wietrzejąc tworzą ostrokrawędzisty gruz.

Występowanie

Tworzenie spongiolitów jest uzależnione od występowanie gąbek (zob. wapienie gąbkowe), które żyją w środowisku wód ciepłych o głębokości 100-500 m w strefach szelfów. Ich obecność uzależnia obecność w wodzie fosforu, który dostarczają upwellingi. Gąbki wymagają także natlenionej i czystej wody. Spongiolity są obecne w osadach od ordowiku. W Polsce występują na obszarze Tatr w utworach jurajskich, w utworach fliszu karpackiego i w utworach kredowych występujących w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich.

Gezy są skałami osadowymi, krzemionkowymi. Mają charakter skał pośrednich pomiędzy organogenicznymi skałami krzemionkowymi i skałami okruchowymi. Nazwa ta może być także stosowana dla piaskowców o spoiwie krzemionkowym, które mają przewage autogenicznej krzemionki nad krzemionką detrytyczną. Gezy mają barwy szare, białe lub żółtozielonkawe. Jeśli zawierają glaukonit mają odcień zielonkawy. Głównym składnikiem gezów są elementy szkieletowe gąbek lub innych organizmów krzemionkowych (okrzemek, radiolarii i innych). W składzie mineralnym występują: kwarc detrytyczny, minerały ilaste, glaukonit, fosforany oraz tlenki żelaza. Gezy mają tekstury mikrytowo-psamitowe lub mikrytowo-aleurytowe. Niekiedy nie da się ich odróżnić od piaskowców lub mułowców o spoiwach krzemionkowych. Bywają porowate. Podobnie do spongiolitów, często zawierają twardy rdzeń krzemionkowy. Uderzone wydają metaliczny dźwięk.

Występowanie

Powstają w płytkich strefach mórz i oceanów, często jako efekt rozmywania krzemionkowych osadów organogenicznych (głównie spongiolitów) połączonych z dostawą materiału okruchowego. Znane są w osadach od starszego paleozoiku, głównie w kredzie.

Radiolaryty są skałami osadowymi, krzemionkowymi, organogenicznymi. Są utworzone przez diagenezę pancerzyków radiolarii - grupy organizmów planktonicznych z gromady promienic (promienionóżki) obejmującej kilka tysięcy gatunków. Te cudzożywne i drapieżne organizmy zwierzęce żyją wyłącznie w morzach o pełnym zasoleniu, zasiedlając wszystkie warstwy wód do głębokości 5000 m. Radiolarie mają wielkość do około 0,2 mm. Nieliczne gatunki są "nagie", pozostałe zaś posiadają szkielet zbudowany z krzemionkowych igiełek, które łączą się w środku ciała, albo z płytek okrywający ciało pierwotniaków.

Radiolaryty mają barwy wiśniowoczerwone, zielonkawe, pstre lub czarne. Mają tekstury mikrytowe. Ani szczątki radiolarii, ani kryształy buduje skały nie sa rozpoznawalne makroskopowo. Radiolaryty występują w formie warstw, czasami warstwowanie podkreślone jest zmieniającymi się barwami. Radiolaryty są skałami twardymi, zwięzłymi, o przełamie muszlowym, często z gęstą siecią spękań i wtórnie, wykrystalizowanymi w żyłkach minerałami - głównie kalcytem. W składzie mineralnym dominuje skrytokrystaliczny chalcedon. Czasami występują też związki żelaza oraz substancja bitumiczna.

Występowanie

Radiolaryty tworzą się w wyniku diagenezy mułów radiolariowych pokrywające dna oceanów na głębokości 3500-6000 m. Są wskaźnikiem głębokomorskiego pochodzenia skał. Jeśli występują bez węglanów to jest to dowód na środowisko sedymentacji poniżej poziomu kompensacji kalcytowej (Carbonate Compensation Depth - CCD). Współczesne osady radiolariowe zawierają 55-60% SiO₂, po diagenezie i rekrystalizacji 98% SiO₂. Rozwojowi radiolarii sprzyja podmorski wulkanizm. Są znane w osadach od ordowiku po pleistocen. W Polsce spotkać je można na obszarze Tatr, pienińskiego pasa skałkowego i w Górach Świętokrzyskich.

Rogowce menilitowe są skałami osadowymi, krzemionkowymi, organogenicznymi. Są zbudowane głównie z ciemnobrązowej odmiany opalu - menilitu. Są to warstwowane, twarde ale kruche skały. Krzemionka jest pochodzenia organogenicznego i pochodzi z rozuszczonych krzemionkowych pancerzyków okrzemek. Menilit występuje w rogowcach w formie warstw, lamin i soczewek.

Występowanie

Utwory menilitowe są znane z wielu krajów świata, między innymi z Francji, Japonii, Węgier, Hiszpanii, Czech i Polski. W Polsce, w Karpatach Zewnętrznych budują fliszową formację nazywaną warstwami menilitowymi (łupki menilitowe), które występują wraz z gruboławicowymi mułowcami, łupkami ilastymi, łupkami ilastokrzemionkowymi oraz drobnoziarnistymi piaskowcami.