Syderyty są skałami zbudowanymi w przewadze z minerału syderytu - sideros (gr.) - żelazo. Syderyty zawierają 62% FeO, w tym 48% Fe. Syderyty typowo zawierają domieszki innych węglanów: Ca, Mn, Mg. Syderyty mają barwy szare, brązowawe, żółtawe, białawe. Pod wpływem tlenu i wody brunatnieją przechodząc w tlenki i wodorotlenki żelaza (tzw. "czapy żelazne"), stąd ich rdzawe zabarwienie na powierzchniach zwietrzałych. W związku ze względnie wysoką zawartością żelaza mają wyjątkowo duży ciężar objętościowy. Najczęściej występują w skupieniach ziarnistych lub zbitych, rzadziej oolitowych i sferolitach. W skałach ilastych tworzą skupienia soczewkowate - tzw. sferosyderyty. Syderyty ilaste (żelaziaki ilaste) są wzbogacone w minerały ilaste i kalcyt.
Fig. 1. Sferosyderyt ilasty; KarpatyFig. 2. Sferosyderyt ilasty; KarpatyFig. 3. Sferosyderyt ilasty, dobrze widoczna zewnętrzna powierzchnia sferosyderytu - tzw. kora wzbogacona w tlenki i wodorotlenki żelaza; Karpaty
Występowanie
Syderyty spotykamy najczęściej w skałach osadowych. Krystalizuje on w środowisku redukcyjnym, w niskich temperaturach. Osadza się w środowisku morskim na szelfach kontynentalnych tworząc rozległe pokładowe złoża syderytu ilastego. Krystalizuje też w warunkach klimatu umiarkowanego w jeziorach. W skałach osadowych syderyt występuje wraz z minerałami ilastymi w postaci warstw, wkładek lub bochenkowatych form konkrecyjnych - sferosyderytów ilastych. W Anglii złoża sferosyderytów ilastych związane były z karbońskimi pokładami węgla i do drugiej połowy XIX wieku stanowiły bazę surowcową hutnictwa żelaza.
W Polsce sferosyderyty możemy spotkać na Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, w okolicach Częstochowy, w okolicach Łęczycy oraz w Karpatach fliszowych. Sferosyderyty towarzyszące pokładom węgla w GZW nigdy nie miały znaczenia gospodarczego. Takie znaczenie miały natomiast syderyty ilaste z osadów jury środkowej w pasie ciągnącym się od Praszki do Zawiercia, przez Wieluń i okolice Częstochowy tworzącym tzw. Częstochowski Obszar Rudonośny. Ich eksploatacji zaniechano w latach 80. XX wieku. Utwory syderytowe z jury środkowej były też eksploatowane w okolicach Łęczycy. W latach 1955-1992 funkcjonowały tam Łęczyckie Zakłady Górnicze, które eksploatowały ubogie rudy żelaza z serii rudonośnej składającej się z kilku rodzajów skał: sferosyderytów, syderytów ilastych, syderytów muszlowcowych, syderytów piaszczystych, muszlowców syderytowych, muszlowców syderytycznych oraz łupków ilastych z syderytami. Sferosyderyty ilaste jak również syderyty warstwowe dość często występują także w utworach fliszowych Karpat Zewnętrznych. Były one eksploatowane na Śląsku Cieszyńskim. Głównym ośrodkiem górniczym i hutniczym rud żelaza w XIX wieku był Ustroń koło Wisły. Po stronie czeskiej najbardziej znanym ośrodkiem (od czasów rzymskich), jest Trzyniec. Poza wymienionymi, syderyty oolitowe spotyka się we wschodniej części Lubelskiego Zagłębia Węglowego. Na kryształy syderytu natrafiono też w hydrotermalnych żyłach kruszcowych na Dolnym Śląsku: w Bożkowie i Nowej Rudzie, w Białym Kamieniu i Jabłowie koło Wałbrzycha, w rejonie Chełmca i w Męcince koło Jawora.
Przykładem żyłowego złoża syderytu jest Siegen w Westfalii. Wydobycie rudy trwało tu do 1968 r., gdy głębokość wyrobisk osiągnęła 1900 m. Jak już napisano, w następstwie wietrzenia złóż syderytu powstają wodorotlenkowe "czapy żelazne" tworzące złoża na Półwyspie Kercz, Uralu, w Hiszpanii (Bilbao), Austrii (Erzberg), Wlk. Brytanii i w USA.
Dużą rolę odgrywają metasomatyczne złoża syderytu. Powstały one wskutek przepojenia związkami żelaza skał węglanowych. Należy do nich złoże Erzberg k. Eisenberg, w Styrii (Austria).
Bibliografia
Bolewski A., Parachoniak W., 1988. Petrografia. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.
