W zależności od rodzaju skał (magmowe, osadowe, metamorficzne) występują w nich różne minerały krzemionkowe. W skałach magmowych może występować jedynie tzw. kwarc α lub β. W skałach osadowych poza allogenicznymi ziarnami kwarcu α lub β, występują też autogeniczne formy krzemionki w postaci opalu, chalcedonu i kwarcu β. W warunkach metamorficznych opal i chalcedon przekrystalizowują w kwarc β i jest on w nich jedynym minerałem krzemionkowym.
Powstawanie dwóch odmian kwarcu (α, β) związane jest z temperaturą, w której powstają minerały. Powyżej 573°C powstaje odmiana α, a poniżej tej temperatury odmiana β. Po obniżeniu temperatury poniżej 573°C, kwarc α przechodzi w kwarc β zachowując jednak swą postać. Dlatego też tak naprawdę mówiąc o kwarcu α powinniśmy mieć na myśli paramoprfozy kwarcu β po kwarcu α. Najładniejsze okazy kwarcu pochodzenia magmowego związane są z krystalizacją form odmiany β tworzących kryształy narosłe na ścianach szczelin (Fig. 3) i próżni skalnych (Fig. 5). Kwarc ten jest związany z krążeniem w górotworze roztworów pomagmowych, z których krystalizują pegmatyty. W warunkach magmowych tworzyć się może wyłącznie kwarc α, który tworzy jednak wyłącznie kryształy wrosłe, ściśle zrośnięte z innymi minerałami (szereg Bowena). Jest to powodem trudności w rozpoznaniu niektórych cech tego minerału.
Plagioklazy są glinokrzemianami sodu i wapnia. Tworzą one szereg izomorficzny albit-anortyt. Albit jest glinokrzemianem sodu, zaś anortyt glinokrzemianem wapnia. Ogniwa pośrednie szeregu izomorficznego plagioklazów stanowią mieszaninę albitu i anortytu, o różnej zawartości tych minerałów:
Plagioklazy zasobne w albit zwyczajowo określane są jako kwaśne, zaś zasobne w anortyt jako zasadowe.
Plagioklazy występują we wszystkich skałach magmowych z wyjątkiem skał bardzo niedosyconych krzemionką (bazaltoidy, diabazy, skały ultrazasadowe), oraz w skałach metamorficznych (głównie w gnejsach, łupkach kwarcowo-skaleniowych, granulitach). Nieznaczny udział w budowie skał osadowych mają jedynie plagioklazy kwaśne, o większej od plagioklazów zasadowych odporności na wietrzenie. Można je czasami spotkać w szarogłazach oraz arkozach.
Skalenie potasowe są składnikami wielu jasnych, bogatych w krzemionkę skał magmowych i metamorficznych. Uczestniczą również w budowie niektórych skał osadowych jako składniki detrytyczne. Skalenie potasowe są cennym surowcem stosowanym w ceramice. Najważniejszymi przedstawicielami tej grupy minerałów są mikroklin i ortoklaz.
Mikroklin występuje w skałach magmowych takich jak: granitoidy, syenitoidy, ryolity, trachity, fojality, fonolity, oraz w skałach metamorficznych (gnejsy) i osadowych (arkozy i szarogłazy).
Ortoklaz występuje w skałach magmowych takich jak granitoidy, syenitoidy, ryolity, trachity, fojaity, fonolity, oraz w skałach metamorficznych (gnejsy) i osadowych (arkozy i szarogłazy). Ortoklaz jest głównym źródłem potasu glebowego.
Skaleniowce (in. skalenoidy, foidy) są minerałami podobnymi do skaleni (zob. plagioklazy, skalenie potasowe) jednak są od nich znacznie uboższe w krzemionkę. Gdy magma jest bogata w krzemionkę - wtedy krystalizują skalenie, gdy jest uboga - tworzą się skaleniowce. Minerały te moga w związku z tym występować wyłącznie w skałach zasadowych, w których na próżno szukać kwarcu. Z kolei w skałach kwaśnych takich jak np. granitoidy na próżno szukać skaleniowców. Jeśli krzemionki w magmie było dużo (o czym świadczy zawartość kwarcu), z pewnością krystalizowały skalenie, a nie skaleniowce. Najważniejszymi przedstawicielami tej grupy minerałów są leucyt, nefelin i sodalit.
Leucyt występuje w skałach magmowych ubogich w krzemionkę, a bogatych w potas, oraz w produktach erupcji wulkanicznych np. we współczesnych lawach Wezuwiusza.
Nefelin występuje w skałach magmowych ubogich w krzemionkę, a bogatych w sód np. fojalitach, fonolitach i innych. Jest on również składnikiem dolnośląskich bazanitów i nefelinitów.
Sodalit występuje w skałach magmowych np. fonolitach oraz w sjenitach i trachitach. Jest składnikiem metasomatycznie zmienionych wapieni i innych skał osadowych. Współwystępuje z nefelinem, leucytem, tytanitem.
Łyszczyki są uwodnionymi glinokrzemianami potasu oraz kationów dwu- i trójwartościowych: glinu, magnezu, żelaza i innych. Tworzenie się tych minerałów wymaga obecności pary wodnej, dlatego występują one głównie w skałach głębinowych, natomiast brak ich wśród składników krystalizujących z law w warunkach wulkanicznych. Łyszczyki występują powszechnie w wielu skałach. Należą do głównych minerałów skał magmowych, są ważnymi składnikami skał metamorficznych i często występują w skałach osadowych. Minerały należące do tej grupy są pospolite w wielu zwietrzelinach, gdzie zwracają na siebie uwagę charakterystycznym blaszkowatym kształtem i połyskliwością (tzw. kocie złoto). Blaszki łyszczyków wykazują doskonałą łupliwość i sprężystość. Wszystkie łyszczyki posiadają budowę trójwarstwową Najistotniejszą rolę wśród łyszczyków odgrywają:
Muskowit jest pospolitym minerałem skałotwórczym. Występuje w skałach magmowych i metamorficznych. Znany jest także ze skał osadowych, gdzie występuje jako składnik allogeniczny, w postaci drobnych łusek i blaszek. W skałach magmowych pojawia się głównie w dwumikowych granitach i granodiorytach. W skałach wulkanicznych jest nieobecny. W utworach pegmatytowych kryształy muskowitu osiągają niekiedy znaczne rozmiary, tworząc złoża o znaczeniu gospodarczym. Muskowit jest również pospolitym składnikiem skał metamorficznych, głównie łupków łyszczykowych (mikowych) oraz gnejsów. Jest on ważnym komponentem materiału glebowego, gdzie występuje w postaci pojedynczych ziarn.
Serycyt jest mikrokrystaliczną odmianą muskowitu, powstającą głównie wskutek rekrystalizacji.
Podobnie jak muskowit często pojawia się jako produkt wietrzenia skaleni (głównie plagioklazów). Jest typowym minerałem skał metamorficznych.
Biotyt jest najbardziej pospolitym minerałem wśród łyszczyków, posiadającym duże znaczenie skałotwórcze. Podobnie jak muskowit występuje głównie w granitach i granodiorytach, znany jest również z ciemnych skał żyłowych. Biotyt powszechnie występuje w niektórych skałach metamorficznych, takich jak łupki łyszczykowe (mikowe) czy gnejsy. W budowie skał osadowych odgrywa znacznie mniejszą rolę niż muskowit , ponieważ charakteryzuje się mniejszą odpornością na wietrzenie chemiczne. Obecność biotytu w glebach zaznacza się jedynie tam, gdzie procesy wietrzenia zachodzą bardzo powoli. Przyjmuje tam postać wydłużonych, blaszkowatych ziarn.
Flogopit jest miką więc ma pokrój blaszkowy, jest giętki i sprężysty. Jest podobny do biotytu ale jest od niego jaśniejszy. Często zawiera igiełkowe wrostki rutylu.
Flogopit występuje w różnych skałach magmowych i metamorficznych. Powstaje także w wyniku procesów hydrotermalnych i metasomatycznych. Występuje w utworach pneumatolitycznych i pegmatytach. W Polsce występuje w skałach na Dolnym Śląsku. Szczególnie w plutonie Strzelina, w Górach Izerskich, Górach Złotych i w Masywie Śnieżnika.
Krzemiany wstęgowe powstają przez równoległe łączenie dwóch łańcuchów typu piroksenów i tworzą płaskie wstęgi zbudowane z anionów [Si4O11]6-. Wśród krzemianów wstęgowych najważniejszymi minerałami są amfibole. Do grupy amfiboli należy duża liczba minerałów o bardzo zróżnicowanym składzie chemicznym i różnej postaci kryształów. Zróżnicowanie to wynika z dużych możliwości wzajemnego podstawiania jonów. Amfibole mogą krystalizować w układzie rombowym lub jednoskośnym, tworząc dwa szeregi kryształów mieszanych. Makroskopowe rozróżnienie poszczególnych kryształów amfiboli rzadko jest możliwe, ponieważ zwykle mają one postać kryształów wrosłych. Najważniejszą rolę skałotwórczą w tej grupie minerałów odgrywa hornblenda.
Hornblenda jest bardzo skomplikowanym uwodnionym krzemianem rozmaitych metali (Ca, Na, Fe, Mg, Mn, Ti itp.). Możliwości podstawienia jonów są bardzo duże, wskutek czego wyróżnia się kilka odmian hornblendy, które różnią się składem chemicznym i innymi właściwościami. Z tego względu hornblendzie przypisuje się zazwyczaj bardzo uproszczony wzór widoczny powyżej.
Tworzenie się hornblendy wymaga obecności pary wodnej. Dlatego minerał ten występuje w skałach magmowych głębinowych, a w skałach wylewnych należy do składników powstałych w głębi ziemi (prakryształy), przed wylaniem lawy. Brak jej natomiast wśród składników krystalizujących z lawy w warunkach wulkanicznych.
Hornblenda jest pospolitym minerałem występującym w wielu skałach magmowych takich jak dioryty, syenity, sjenodioryty, andezyty, trachity, latyty, a także w licznych skałach metamorficznych - amfibolitach, łupkach amfibolowych, gnejsach hornblendowych. Hornblenda zalicza się do minerałów o średniej odporności na wietrzenie. W glebach występuje niezbyt często w postaci pojedynczych nieregularnych ziarn. Pod wpływem procesów wietrzenia hornblenda z czasem ulega rozkładowi, dostarczając zwietrzelinie wielu składników pokarmowych dla roślin. Produktami procesu wietrzenia hornblendy są najczęściej chloryty, wermikulit, montmorillonit, getyt.
Minerały należące do grupy krzemianów łańcuchowych zbudowane są z tetraedrów połączonych w wydłużone łańcuchy złożone z anionów [Si2O6]6- (każdy tetraedr posiada dwa naroża wspólne z sąsiednimi tetraedrami). Wiele minerałów zaliczanych do krzemianów łańcuchowych posiada duże znaczenie skałotwórcze. Najważniejszą grupę stanowią tu pirokseny. Grupa piroksenów obejmuje wiele minerałów o dużej zmienności składu chemicznego i postaci kryształów. Ogólnie mówiąc są one krzemianami wapnia, magnezu i żelaza, w mniejszym stopniu manganu, sodu, a także glinu. Pirokseny tworzą mniej lub bardziej ciągłe szeregi kryształow mieszanych, krystalizują w układach rombowych i jednoskośnych. Rozpoznawanie makroskpowe większości piroksenów nie jest możliwe. Właściwości piroksenów omówione zostaną na przykładzie augitu majacego spośród nich najistotniejszą rolę skałotwórczą oraz diallagu.
Augit jest bezwodnym glinokrzemianem wapnia, magnezu, żelaza dwu- i trójwartościowego oraz glinu. Część jonów magnezowo-żelazawych jest podstawiona jonami żelazowymi i tytanowymi, a wapń może być częściowo podstawiony sodem. Ogniwa o odmiennym składzie traktowane są jako osobne odmiany, a nawet minerały np. augit zwyczajny, augit diopsydowy (diallag). Augit jest pospolitym składnikiem wielu skał magmowych, takich jak gabra, dioryty oraz bazalty i andezyty. W skałach ulega on przeobrażeniu w minerały z grupy amfiboli. W glebach występuje stosunkowo rzadko, ponieważ łatwo ulega rozpuszczeniu i wymyciu. Sporadycznie występuje tu w postaci nieregularnych, pojedynczych ziarn. Zależnie od warunków środowiska, przechodzić może w wodorotlenek żelaza, getyt, hematyt, oprócz tego montmorillonit, wermikulit, chloryt, uwalniając w trakcie wietrzenia wiele cennych składników pokarmowych dla roślin.
Diallag charakteryzuje się nieco prostszą od augitu zwyczajnego budową chemiczną, oraz bardziej zielonawym zabarwieniem i połyskiem zbliżonym do jedwabistego lub perłowego (niekiedy nawet metalicznego) (Fig. 3). Diallag występuje pospolicie w skałach magmowych, jest np. głównym składnikiem gabr diallagowych.
Krzemiany wyspowe stanowią najprostsze związki w grupie minerałów krzemianowych. Zawierają one nie połączone ze sobą tetraedry [SiO4]4-. Wśród krzemianów wyspowych występuje wiele ważnych minerałów skałotwórczych.
Oliwiny stanowią grupę minerałów będących składnikami skał magmowych masywnych i niedosyconych krzemionką. Tworzą one szereg kryształow mieszanych o ogólnym wzorze (Mg,Fe)2[SiO4], którego skrajnymi członami są forsteryt - Mg2[SiO4] i fajalit - Fe2[SiO4]. Oliwin właściwy (chryzolit) zawiera od 70 do 90% mol. forsterytu oraz 10 do 30% mol. fajalitu.
Oliwiny stanowią łatwo wietrzejący składnik skał magmowych zasadowych takich jak bazalt, gabro oraz ultrazasadowych, takich jak dunit i perydotyt. Oliwiny są minerałami mało odpornymi chemicznie. Już w warunkach magmowych ulegają często wtórnym przeobrażeniom, przechodząc przeważnie w agregaty piroksenów, amfiboli, magnetytu lub innych minerałów. Przemiany zachodzące w oliwinach pod wpływem pary wodnej prowadzą do rozkładu, którego produktami są minerały z grupy serpentynu oraz magnezyt, chalcedon i inne. Mała odporność oliwinów na wietrzenie powoduje, że minerały te nie występują w skałach osadowych ani w glebach.
Granaty stanowią dużą grupę minerałów izostrukturalnych (tzn. wykazujących bardzo podobną budowę, lecz różniących się składem chemicznym), będących krzemianami metali dwuwartościowych (wapnia, magnezu, żelaza, manganu) i trójwartościowych (żelaza, glinu, chromu). Należą do grupy krzemianów wyspowych (zawierają nie połączone ze sobą tetraedry [SiO4]4-). Największe znaczenie skałotwórcze mają granaty właściwe.
Granaty występują w skałach metamorficznych, takich jak łupki granatowomikowe, łupki granatowochlorytowe, granulity, eklogity i inne. W skałach magmowych obecne są jako składnik akcesoryczny (np. w granitach, fonolitach). Granaty wykazują dużą odporność na wietrzenie, dzięki czemu mogą gromadzić się w okruchowych skałach osadowych (granatowe piaski plażowe). Dzięki dużej twardości stosowane są w produkcji materiałów ściernych. Niektóre odmiany używane są w jubilerstwie jako kamienie półszlachetne.